ՎՐԻԺԱՌՈՒՆ
Սեպտեմբեր ամսվա վերջին շաբաթ երեկոյան էր: Աղջիկս՝ Արմենուհին, ասաց.
– Հայրիկ, վաղը կտանե՞ս մանկական այգի:
– Մորդ հարցրու:
– Վարդանին էլ կտանեք, վաղը գործ ունեմ,- ասաց կինս:
Կիրակի օրը շուտ ընթրեցինք և շտապ գնացինք կանգառ: Երբ հեռվում երևաց ավտոբուսը, մարդիկ իրար անցան:
– Երեխեք, հանգիստ մնացեք:
Մի կին ընկավ ուղիղ ոտքերիս տակ: Մենք վերջինը բարձրացանք և մնացինք կանգնած: Մի աղջիկ վեր կացավ.
– Հայրիկ, նստեք:
Շնորհակալություն հայտնեցի ու նստեցի: Երեխաները մնացին կանգնած: Ավտոբուսը կանգ առավ փակ շուկայի մոտ: Մենք իջանք, ետ գնացինք ու աջ կողմի փողոցը մտնելով՝ հասանք որսորդական խանութ: Վարդանը խնդրեց.
– Հայրիկ, կարթ կառնե՞ս:
– Ի՞նչ ես անում:
– Ձուկ բռնեմ:
– Որտե՞ղ:
– Լճում:
Ես ծիծաղեցի:
– Լճում ձուկ չկա: Երեխաները ձևի համար են խաղում:
– Ես էլ կխաղամ…
Մտանք խանութ: Աջ կողմում վագրի խրտվիլակն էր. Վարդանը ետ-ետ գնաց:
– Մի՛ վախենա, սատկած է:
Տղան տնտղեց ու հանգստացավ: Մենք կարթ առանք և դուրս եկանք:
Այգում ժխոր էր: Հեռվում երաժշտության ձայներ էին լսվում: Մոտեցանք: Մարդիկ շրջան էին կազմել, իսկ կենտրոնում երկու սիրուն աղջիկ Զիտայի ու Գիտայի նման պարում էին. չէին պարում, ուղղակի կարապների նման սլանում էին: Երբ պարեցին վերջացրին, խմբավարն ասաց.
– Ապրեք, աղջիկներ, ձեր տերն իրավունք ունի հպարտանալու:
Ժողովուրդը ցրվեց: Մենք գնացինք նավակ նստելու, հետո մտանք ծիծաղի սենյակ: Երեխաները շատ ուրախացան:
– Գնանք Քսանվեց կոմիսարների այգի,- ասաց աղջիկս:
Փողոցն անցնելով՝ հասանք այգու մուտքին: Աջ կողմում կուլան ձեռքին տղայի արձանն էր: Ես նայեցի ու մտքով գնացի, նստեցի Կապանի գնացքը, հասա Մինջևան…
Ծարավ էինք, իջանք ջուր խմելու: Թուրք տղաները, մի-մի կուլա ձեռքներին, կանչում էին.
– Սառը ջո՜ւր, սառը ջո՜ւր:
Մոտեցանք նրանցից մեկին.
– Մի բաժակ ջուր տուր:
Տղան ուշադիր նայեց մեզ ու կմկմալով ասաց.
– Փողը տվեք, նոր ուզեք:
– Ի՞նչ արժե,- հարցրի ես:
– Քսան կոպեկ:
– Դրամը տվեցի:
Տղան բաժակը լցրեց ու մեկնեց ինձ: Ուզեցի այնպես հաճույքով խմել, ինչպես Հայաստանի սառը ջրերը, բայց գոլ, անհամ ջուրը թափվեց բերանիցս: Տղան թշնամաբար նայեց ինձ ու բաժակը խլեց: Մենք գնացք նստեցինք և բամբասելով շարունակեցինք ճանապարհը…
– Հինգ րոպե է՝ նայում ես արձանին ու մտածում,- ասաց աղջիկս:
Մենք սանդուղքով իջանք ու գնացինք այգու խորքը: Տղամարդկանց մի խումբ նարդի էր խաղում, մյուս խումբը՝ շախմատ, երրորդը շրջան էր կազմել, իսկ կենտրոնում մի ծերունի թառ էր նվագում ու հեքիաթ պատմում: Տղերքը կանգնած էին ծառի տակ ու ֆուտբոլի շուրջ վիճում էին: Շուտով հասանք ցայտաղբյուրին, ջուր խմեցինք ու առաջ անցանք:
– Հայրիկ, բլիթ առ,- խնդրեց Վարդանը:
Գնացինք բլիթ առնելու: Աջ կողմում տոմսավաճառը թատրոնի տոմս էր վաճառում և դա անում էր մեծ հաճույքով: Մի ծերունի բարձր ձայնով կարդում էր.
– «Օթելլո»: Դերերը կատարում են Խորեն Աբրահամյանը….
Եվ թվարկում էր: Երբ վերջացրեց, հառաչելով ասաց.
– Ո՞ւր ես, Վահրա՛մ, դուրս արի տե՛ս. թատրոնը դարձրել են վաճառատուն:
Մենք վերադարձանք, աչքի պոչով նայեցինք. ոչ մի ազատ նստարան չկար: Երեխեքին ասացի.
– Նայեք, որ ազատվի, տեղյակ պահեք:
Շուտով Վարդանը հրեց ինձ.
– Նայիր, հայրիկ, երկու զույգ վեր կացան:
Մենք փորձեցինք գրավել նստարանը: Մնացին երկու հոգի. մեկը քառասունին մոտ տղամարդ էր, մյուսը՝ մոտ տասներկու տարեկան սիրուն աղջիկ: Ես մոտեցա և թույլտվություն խնդրեցի.
– Կարելի՞ է նստել:
– Համեցեք:
Նստեցինք: Մի պահ լուռ էինք: Մեզնից քիչ հեռու զվարթաձայն հոսում էր առուն ու ծառի գույնզգույն տերևներն ասես շտապով քշում տանում: Ես բարձրաձայն մտածեցի.
– Ո՞ւր են գնում Հայաստանի ջրերը:
Կողքիս նստած տղամարդը պատասխանեց.
– Ադրբեջան:
– Ինչո՞ւ:
– Որովհետև Հայաստանի ռելիեֆը բարձր է, ջուրը հոսում է դեպի Կասպից ծովը… Մի խոսքով՝ Ադրբեջան:
Ես զայրացած ասացի.
– Նշանակում է՝ հողն իրենցն է, ջուրը` մերը: Իսկ մենք ինչե՜ր ունենք. մաքուր օդ, սառը ջրեր, սարեր, կիրճեր, անտառներ, Սևանի մաքուր ջուրը, որտեղ ապրում են չնաշխարհիկ ձկները` իշխանը, սիգը, կողակը, լեռնային գետեր, որոնց մեջ ապրում են կարմրախայտ ձկները, հանքային ջրեր, տուֆ, բազալտ, մարմար, գրանիտ քարեր, պղինձ, ոսկի և ուրիշ հանքեր, որոնց անունները մոռացել եմ…
Այդպես մենք ծանոթացանք: Տղամարդը վեր կացավ ու ձեռքը պարզեց ինձ: Ես ևս փոքր-ինչ շիվարած վեր կացա, և մեր ձեռքերն իրար միացան:
– Աշոտ:
– Արամայիս:
Նորից նստեցինք:
– Սիրուն աղջիկ ունես, կարող ենք խնամի դառնալ:
– Իմը չի:
– Բա ո՞ւմն է:
– Հետո կասեմ:
Շուտով երեխաները գնացին այգու կինոսրահում ֆիլմ դիտելու: Աշոտը սկսեց պատմել. «Պատերազմ էր: Հիտլերն ուզեց աշխարհին տիրանալ: Մի քանի պետություն գրավեց, հետո հարձակվեց մեր երկրի վրա: Ստալինը հրամայեց. «Ով կարող է զենք վերցնել, թող դուրս գա հայրենիքը պաշտպանելու»: Հայրս ու մեծ եղբայրս պատերազմ գնացին: Հիտլերը գրավեց Բելոռուսիան, Ուկրաինան և հասավ Ստալինգրադ: Մյուս կողմից էլ մերոնք մոտեցան Մոսկվայի արվարձաններին, և Հիտլերը Նապոլեոնի նման սկսեց կամաց-կամաց նահանջել: Պատերազմը շիկացավ: Երեխաները, կանայք ու ծերերը տեղափոխվեցին երկրի խորքերը: Կյանքը դժվարացավ: Մարդիկ մի կտոր հացի համար սեփական մորն էին սպանում: Այդ թեժ օրերին մեր շրջանի ղեկավարությունը որոշեց մեր գյուղի դպրոցում մանկատուն բացել: Գյուղը շրջկենտրոնից յոթ կիլոմետր էր հեռու: Բոլշևիկներից առաջ վաճառական Խաչատուրը գյուղից հեռու դպրոց կառուցեց: Շենքը երեք կողմից ուղղանկյունաձև էր, կենտրոնում բակն էր, իսկ չորրորդ կողմում երեխաների համար հողամաս էր: Խաչատուրն ուզեց երկու կիլոմետրի վրա գտնվող Մթնաձորի աղբյուրից ջուր հասցնել դպրոց, գյուղի հարուստները չթողեցին:
– Դպրոցը դու կառուցեցիր, մենք էլ ջուրը կբերենք:
Այդ ժամանակ բոլշևիկները եկան, և ջուրը մնաց. մինչև հիմա էլ մնում է: Դպրոցը տեղափոխեցին գյուղի մեծահարուստներից մեկի՝ Աթաջանի տուն: Շուտով եկան ռուս երեխաները, և մանկատունը սկսեց գործել: Գյուղը ցնծության մեջ էր. մարդկանց մի մասն աշխատանք ունեցավ ու դրանով ապրեց: Մեր համագյուղացի մի երիտասարդի նշանակեցին մանկատան տնօրեն: Նա մեր ընտանիքի մերձավորներից էր: Մի օր եկավ մեր տուն և փոքր-ինչ քաշվելով՝ մորս առաջարկեց.
– Մայրիկ, արի քեզ նշանակեմ շեֆ խոհարար:
Մայրս ուրախացավ և հաջորդ օրը գնաց աշխատանքի: Մեր ընտանիքն էլ կամաց-կամաց սկսեց ապրել: Հետո ես էլ ընդունվեցի մանկատուն: Այնտեղի շորերն էի հագնում, այնտեղ էի ճաշում, մի խոսքով՝ լավ էի: Մեր բանակը սկսեց առաջ գնալ: Այդ ժամանակ մեծահասակները վերադարձան տուն: Հայրս էլ եկավ: Աստված մի կողմից տալիս է, մյուս կողմից՝ առնում: Ինձանից մեծ եղբայրս հիվանդացավ ու մահացավ: Հայրս որոշեց երեխաների թիվը լրացնել: Երկու երեխա ծնվեցին՝ մի տղա, մի աղջիկ: Վեց երեխա էինք` երեք տղա, երեք աղջիկ: Ավագ եղբայրս զոհվեց: Ծնողներս շատ վշտացան: Պատերազմը վերջացավ մեր հաղթանակով: Մանկատունը ցրեցին. դժբախտություն գյուղի համար: Քանի որ ռուս երեխաները գնացին, մնացին միայն մերոնք, շրջանի ղեկավարությունը մտածեց, որ մանկատունն ավելորդ է, ու փակեց: Պատերազմից հետո գյուղացու օրը սևացավ: Պետական հարկերը չոքեցին գյուղացու վզին: Միսը մթերում էին, բուրդը մթերում էին, ձուն մթերում էին, մի խոսքով՝ գյուղացին ինչ ուներ, պետությունն առնում էր: Այդ ժամանակ մեր ընտանիքն էլ ծանր օրեր ապրեց. մի կողմից հարկերն ու հացի պակասությունը, մյուս կողմից ծնողներիս թերահավատությունը մեր ընտանիքը վնասեցին: 1949թ.-ին մեր հարկը վճարեցինք, մնաց մի այծ: 1950թ.-ի մայիսյան մի առավոտ կատարածուն կանչեց.
– Հարկահավաքը եկել է, ով մսամթերումը չի կատարել, թող բերի:
Հայրս ասաց.
– Մի պարան վերցրու, այծի պոզերից կապիր ու բեր ինձ մոտ:
Ես տխուր կատարեցի, իսկ երեխաներն ուրախացան.
– Ամեն առավոտ չենք տանի այծերին խառնելու:
– Կաթն ուզում եք խմել, այծը չեք ուզո՞ւմ տանել,- հանդիմանեց մայրս:
Երեխաները հասկացան ու տխրեցին:
Հասանք կոլտնտեսության գրասենյակի բակը: Հարկահավաքը` Երեմը, բարձրահասակ, սև բեղերով, մի աչքը կապած մարդ էր: Երբ մոտեցանք կշեռքին, գյուղի կատակախոսի` Գինոսի ոչխարն էին կշռում:
Երեմն ասաց.
– Տասը կիլոգրամ պակաս է:
Այդ միջոցին Գինոսի փոքր աղջիկը դպրոց էր գնում: Հայրը կանչեց.
– Օ՛լենկա, արի՛ այստեղ:
Երեխան միամիտ եկավ: Բարձրացրեց, դրեց կշեռքին:
– Երեմ, սրան էլ վերցրու:
Մարդիկ ծիծաղեցին: Երեխան հասկացավ, որ հայրն իրեն մսի տեղ է կշռում, իջավ ու փախավ: Հաջորդը մենք էինք:
– Երկու կիլոգրամ պակաս է,- ասաց Երեմն ու անցավ հաջորդին:
Մեր հարևան Դավթի ոչխարը դրեցին կշեռքին:
– Հինգ կիլոգրամ ավել է. արի երկու կիլոգրամը տուր Սավադին, փողը կտա, երեք կիլոգրամինն էլ ես կտամ:
Առևտուրը վերջացավ: Երեմն ասաց.
– Սավադ, ինչո՞ւ ես գյուղում մնում. անասուն չունես: Դու բանվոր ես, գնա քաղաք, պետությունը երեխաներիդ հաց կտա, մնում է մի վարձու տուն…
– Կմտածեմ:
Եկանք տուն: Մի շաբաթ էր՝ ծնողներս վիճում էին: Հունիսի վերջին քննություններս հանձնեցի և յոթնամյան ավարտեցի: Մայրս ասաց.
– Խեղճ երեխան ամեն օր ութ կիլոմետր պիտի քայլի:
– Ի՞նչ ես առաջարկում, գնա՞նք քաղաք:
– Հեշտ ես փրթում:
Վեճը վերջացավ:
Օգոստոսի քսանյոթն էր: Հայրս ասաց.
– Գնա հարևանի տուն, ասա՝ հայրիկը խնդրեց, որ վաղը էշը տաս, տեղափոխվում ենք քաղաք:
Հաջորդ օրը տեղաշորն ու աման-չամանը բարձեցինք էշին և ճանապարհվեցինք: Գյուղի ճանապարհով գնացինք. այդպես ավելի հարմար էր: Երբ հասանք դպրոցին, ես մի պահ կանգ առա, աչքերս փակեցի ու հիշեցի մանկությունս: Վեց տարեկանում առաջին դասարանիս գիրքն անգիր էի արել: Դպրոցը մեր տնից երկու հարյուր մետր էր հեռու: Ես հաճախ էի գնում դպրոցի բակում խաղալու: Ուսուցիչները տանում էին ուսուցչանոց և ստիպում արտասանել, հետո խոշորացույց հայելին դնում էին առջևս. ես նայում էի մեծ գլխիս ու վախից փախչում: Մի անգամ սովորականի պես գնացի խաղալու: Աշակերտները վոլեյբոլի դաշտ էին շինում: Սյուները տնկելու ժամանակ դրանցից մեկի տեղը փորելիս հանկարծ բահը սուզվեց: Երեխաներն իսկույն լուրը հասցրին ուսուցիչներին: Ամբողջ դպրոցը շրջապատեց փոսը: Յոթերորդ դասարանցի Ժորան մոտեցավ տնօրենին ու ասաց.
– Թույլ տվեք մտնել:
– Չի կարելի, վտանգավոր է:
Մինչ մյուսներն իրար հետ խոսում էին, Ժորան մտավ: Շուտով դուրս եկավ՝ մի կուլա, մի աման ու մի գդալ ձեռքին: Պատմության ուսուցիչը հարցրեց.
– Պատերի արանքում ի՞նչ տեսար:
– Մի կմախք էր նստած:
– Պատմում են,- ասաց ուսուցիչը,- թե մահանալուց հետո մարդը նստած է լինում չորս պատի արանքում: Հողի մակերևույթից մի անցք են թողնում, նաև երեք օրվա ուտելիք մեռելի համար: Երեք օրից գնում են, ստուգում. եթե ձայն է հանում, ուրեմն կենդանի է, հանում են, եթե լռում է, անցքը փակում են…
Մորս ձայնը սթափեցրեց ինձ: Ես վազելով հասա մերոնց:
Մեր գյուղի հետևի թեք լանջը խոտհարք է. ամեն մեկն իր բաժինն ունի: Մեր գյուղացի Պատվականն իր խոտհարքի կենտրոնում մի ընկուզենի էր տնկել հով անելու համար: Հասանք այդ ընկուզենուն: Պատվականը որսորդ էր, գնդակն անտեղի չէր կրակում: Մի անգամ արջ սպանեց: Տուն բերելիս մտածում էր. «Այսքան միսն ի՞նչ անեմ»:
– Արի հարևաններին կանչենք, քեֆ անենք,- առաջարկեց կինը…
Շուտով հյուրերը տաքացան և դուրս եկան բակ՝ մաքուր օդ շնչելու: Պատվականը նկատեց, որ թեք լանջին՝ թփերի մեջ, մի եղնիկ կա: Բոթելով կողքի մարդուն՝ ասաց.
– Գևորգ ջան, գնա եղնիկը բեր:
– Խփիր, նոր ասա,- մրթմրթաց Գևորգը:
Պատվականը կանչեց.
– Պավլիկ ջան, հրացանը բեր:
Պատվականը նշան բռնեց. հրացանը որոտաց, ու եղնիկը գլորվեց:
– Գևորգ ջան, գնա բեր:
– Երևի փախել է:
Պատվականը վիրավորվեց.
– Ոչ մի կենդանի Պատվականի գնդակից չի կարող փախչել:
Գևորգը ստիպված գնաց: Շուտով հյուրերը մտան տուն: Պատվականը վերցրեց բաժակն ու բամբ ձայնով ասաց.
– Հարգելի՛ հյուրեր, քեֆը շարունակում ենք: Եղնիկը խորովեք…
Ընկուզենուց քիչ վերև Թևանի խնձորենին էր՝ միակ տեսակը ամբողջ շրջանում: Ճանապարհի աջ կողմում՝ ձորի եզրին, Պետրոսի ընկուզենին էր, մի քիչ ցած՝ քաղաք տանող ճանապարհի եզրին, Պետրոսի աղբյուրը: Մենք շարունակեցինք ու հասանք Ղուկասի ընկուզենուն, որին գյուղացիները նրա աղջկա պատվին «Աննայի ընկուզենի» էին ասում: Մի անգամ Աննան բարձրացավ ընկույզ քաղելու: Ճյուղը ջարդվեց, ընկավ: Երկու ամիս անկողնում պառկելուց հետո պարզվեց, որ աղջիկը կաղ է: Ծնողները լացակումած ասացին.
– Ուշ է…
Աննան մնաց տանը, պառավեց ու մեռավ: Գյուղի տղաները ձեռքերի վրա տարան մինչև գերեզմանոց և շուքով թաղեցին:
Ճանապարհի աջ կողմում Աթոյանի ընկուզենին էր: Սպիտակ, առողջ ընկույզներ էին: Բոլորն ուզում էին դրանցից դնել իրենց սեղաններին իբրև զարդ: Գյուղի ծայրին Բեկլարի ընկուզենին էր: Նա շատ ջղային մարդ էր: Մի անգամ որոշեց կնոջը խեղդել: Հարևանները հազիվ ձեռքից առան: Բեկլարը երկու տղա ուներ: Փոքրի գլխի կենտրոնում ծնված օրից մազ չկար, այդ պատճառով գյուղացիներն անվանեցին «Քաչալյան Ընձակ Բեկլարի»: Լանջի վերջում՝ ճանապարհի հենց եզրին, ստախոս Եգորի ընկուզենին էր: Եգորը հարուստ մարդ չէր, բայց երջանիկ էր: Գյուղի մեծահարուստներից Սավադը մեղվի հարյուր փեթակ ուներ, բազմաթիվ անասուններ, հեկտարով վարելահողեր, հսկա ջրաղաց: Վատն այն էր, որ ստախոս Եգորի և Սավադի տղաների անունը նույնն էր՝ Գրիշա:
Մի անգամ Եգորը գնաց Ադրբեջան՝ ցորեն բերելու: Թուրքը բեռը բարձեց էշին և ասաց.
– Եգոր, քրեհի փողը տուր:
– Կգաս մեր գյուղ, ընկույզ կտամ:
Թուրքը փորուփոշման գնաց, բայց հանկարծ ետ նայեց ու ասաց.
– Եգոր, քիրվա, որտե՞ղ է ձեր տունը:
– Գյուղի ծայրին, երկհարկանի տուն է: Կգաս, բակից կկանչես, տղաս դուրս կգա, վերև կբարձրանաս:
Որոշ ժամանակ հետո թուրքը եկավ ուղիղ Սավադի բակը:
– Գրիշա՜, Գրիշա՜:
Սավադի տղան դուրս եկավ:
– Հայրդ տա՞նն է…
Թուրքը բարձրացավ:
– Սա Եգորի քիրվան չի՞:
Սավադը վիրավորվեց.
– Ես Սավադն եմ, տունը իմն է:
Թուրքն ուզեց հետ գնալ, Սավադը չթողեց.
– Մնա, կեր-խմիր, հետո կգնաս:
– Եգորը ցերեկը երբեք տանը չի լինում,- միջամտեց տղան:
– Որքա՞ն է պարտք,- հարցրեց հայրը:
– Երեք ոսկի:
– Ես կտամ:
Թուրքը զարմացած լռեց: Ուտելուց հետո Սավադը տվեց երեք ոսկին և ասաց.
– Երբ Եգորին տեսնես, ասա՝ քո պարտքը Սավադը տվեց:
Թուրքը շնորհակալություն հայտնեց ու գնաց:
Անցավ մի տարի: Եգորը գնաց թուրքի գյուղը և հանդիպելով նրան՝ ասաց.
– Ինչո՞ւ չեկար ընկույզ տանելու:
– Ես ժամանակ չունեմ, փողը բերել ե՞ս:
– Արի տար,- կմկմաց Եգորը:
– Երկրորդ անգամ քեզ հետ գործ չեմ բռնի,- ասաց թուրքը:
– Ինչո՞ւ:
– Դու ստախոս ես, ամբողջ գյուղը գիտի:
Եգորը մտածեց. «Թուրքին չխաբեմ», ապա բարձրաձայն ասաց.
– Արի ընկույզ տար:
– Եկել եմ, դու տանը չէիր,- պատասխան տվեց թուրքը:
– Ամբողջ օրը հո տանը չէի մնալու. ես ի՞նչ իմանամ՝ դու գալու ես, որ սպասեմ:
Թուրքը ծիծաղելով պատմեց.
– Եկել եմ, ուրիշի տուն եմ ընկել, կերել-խմել եմ, փողն էլ տվել է:
– Ո՞վ է տվել,- զարմացավ Եգորը:
– Քիրվա Սավադը,- ասաց թուրքը:
– Մեծահարուստ Սավադը՞,- ծիծաղեց Եգորը:
– Այո,- կմկմալով հաստատեց թուրքը:
«Պակաս չէ, թող Եգորի երեք ոսկին էլ տա»,- մտածեց Եգորն ու բարձրաձայն ասաց.
– Երկուսիս տղայի անունն էլ Գրիշա է:
Եվ ծիծաղեցին…
Ծառից մի տղա իջավ ու ծոցերը թափ տվեց.
– Երեխեք, գրպաններդ ճխտեք, քաղաքում չկա:
Մի քիչ գնալուց հետո տղան կանգնեց.
– Երեխեք, երբ մեծանաք, ինձ չմոռանաք:
Մենք շարունակեցինք ճանապարհը: Վերելք էր: Երկու կողմից հոնի ծառեր էին. հոնը թափվել էր ճանապարհի եզրերին: Էշի բեռը մերթ այս ծառին էր կպչում, մերթ այն՝ դժվարացնելով ընթացքը: Հասանք բլուրին. ձախ կողմում անտառ էր, աջ կողմում՝ մոշի թփեր: Մոշի հատիկներն ուղղակի թափված էին ճանապարհի եզրին: Մենք բռերով հավաքում էինք և ուտում: Շուտով հասանք Մթնաձորի աղբյուրին, որը տկողինի թփերի մեջ, հսկա ծառին թիկնած, խշշալով հոսում էր: Դիմացը տափակ քար էր. երևի քարտաշի մուրճը երբեմնի գործել էր քարի վրա: Հսկա ժայռը մամռակալած էր, և ամեն մի ծերպից ջուր էր կաթում: Դիմացի քարը երկկողմանի էր, կենտրոնում՝ ակոս: Աղբյուրի տեղը համարյա մութ էր, այդ պատճառով էլ կոչվում էր Մթնաձորի աղբյուր: Հայրս գրպանից հանեց ծալովի բաժակը. հերթով խմեցինք ու շտապեցինք հասնել էշին: Մենք անցանք ջուրը և գնացինք վերև: Ճանապարհը դարձյալ զառիվեր էր: Շուտով հասանք բլրին, որի թեք լանջին ոչխարի հոտ էր արածում: Հովիվը շտապեց դիմավորել մեզ.
– Ո՞ւր եք գնում:
– Քաղաք,- պատասխանեց հայրս:
Հովիվը հառաչելով ասաց.
– Ավերակ մնա քաղաքը: Մնացեք գյուղում. անասուն շատ կա, կերեք ու ապրեք:
– Հաց էլ կա,- շտապ վրա բերեց հայրս:
Հովիվը լռեց և գրպանից հանեց սրինգը, նվագեց հովվի դայլայլող կանչը: Ոչխարները կամաց-կամաց իջան ու շրջապատեցին նրան:
Հայրս բարձր ձայնով ինքն իրեն ասաց.
– Անլեզու կենդանիները մարդուն հասկանում են, մարդը մարդուն չի հասկանում: Վերջին այծս էլ խլեցին:
Ճանապարհն արդեն զառիվայր էր: Երկու կողմից տկողինի թփեր էին: Երեխաները վազեցին մտան թփերի մեջ. մինչև մենք հասանք, ծոցերը լիքն էին: Սկսեցին ջարդել, ուտել և երբ կշտացան, մեզ էլ մատակարարեցին: Թփերից դուրս եկանք ու մտանք ձորը: Դիմացի ժայռից ջուրը չռռոցով թափվում ու լցվում էր փոսը. ձայնը դեռ հեռվից էր լսվում: Մենք կռացանք, հերթով խմեցինք, հերթը հասավ փոքր քրոջս: Երբ խմեց ու բարձրացավ, ծղրտալով գոչեց.
– Նայե՜ք ժայռի կատարին:
Վարդ էր բուսնել:
– Օգոստոսին ի՞նչ վարդ,- զարմացավ հայրս:
– Աստված է ուղարկել,- պատասխանեց մայրս: – Աշոտ ջան, գնա արմատից հանի, բեր:
Ես բարձրացա, զգույշ հանեցի և իջեցրի: Ընտանիքս ցնծության մեջ էր: Մայրս ուրախացած ասաց.
– Աստված ճանապարհ է տվել մեզ, մեր ընտանիքի թալիսմանն է:
Մենք զգույշ փաթաթեցինք ու տարանք: (Շտապում եմ ասել, որ մեր ընտանիքի բոլոր երեխաները մեծացան, ամուսնացան և առողջ ընտանիքներ կազմեցին):
Ճանապարհը թեք էր, բայց մի քիչ գնալուց հետո հորիզոնական դարձավ: Երևի երբ մարդիկ կառուցել էին, մտածված էին երկու կողմից բարդիներ տնկել, որ չքանդվի. այնուամենայնիվ, ժամանակին թեքվել էր: Եվ երբ հսկա բարդիները գագաթից սկսել էին չորանալ, դարձյալ մեկումեջ շիվ էին տնկել, որ կյանքը շարունակվի: Շուտով երևաց ձորը: Մոշի թփերի արանքում մի տանձենի կար: Հայրս ասաց.
– Աշոտ ջան, գնա տես՝ տակը հասած կաթուկ կա՞:
Ես մտա ու գոչեցի.
– Լի՜քն է, քսակը տո՛ւր:
Շուտով լցրեցի ու բերանը կապեցի: Իջանք ձորը: Ջուրը կամաց էր հոսում. տասը րոպեում հազիվ դույլը կլցվեր: Հեռվից երևաց ձորի պռունկը: Ժամանակին անձրևի հետևանքով հողը փլվել էր ու եռանկյունու ձև ստացել: Ձորն ի վեր տձև այգիներ էին՝ փշե թփերով ցանկապատված, իսկ ետևում երևում էր առուն, որի ջրով ոռոգում էին: Այգիների արանքով գնացինք ու հասանք տներին: Մի ծերունի նեղ ճանապարհին կանգնած էր: Մենք ստիպված կանգ առանք: Նա զայրանալով ասաց.
– Ո՞ւր եք գնում:
– Քաղաք,- պատասխանեց հայրս:
– Քանդվի քաղաքը: Շրջվեք ու գնացեք գյուղ. տուն ունես, հողամաս ունես, մեր անտառներն էլ լիքն են. մոշ, տանձ, խնձոր, զկեռ, հոն, ընկույզ կա, գնացեք ապրեք էլի:
– Հեռո՛ւ ճանապարհից: Ես հետ գնացողը չեմ,- ասաց հայրս:
Ծերունին ստիպված հեռացավ, և մենք շարունակեցինք գնալ: Տները վերջացան: Ճանապարհը զառիվայր էր, երկու կողմից կաղնու ծառեր էին: Երեխաները վազեցին ցած, մենք ստիպված մնացինք էշին օգնելու: Հարյուր մետր ճանապարհը մի կերպ անցանք: Վերջապես հասանք այն տան դարպասին, որը պիտի վարձեինք: Տանտերը՝ Արմենը, դռները բացեց, և բարև տալով մտանք ներս: Տունը միհարկանի էր, սրահով, տանիքը՝ տափակ: Սրահի հյուսիսային կողմը փակ էր, իսկ պատի կենտրոնում բուխարի կար. մայրս ուրախացած հանեց եռոտանին ու դրեց մեջը: Տան երկու կողմը հողամաս էր՝ ամբողջը կանաչ. երևի գարի էին ցանել: Բեռն իջեցրինք և մտանք տուն: Մի սենյակում հասարակ սեղան կար ու չորս աթոռ: Հատակը հողից էր: Մայրս կարպետները փռեց և անկյունում դարսեց տեղաշորը: Հայրս հառաչելով ասաց.
– Ստացեք քաղաքը:
Տան ձախ կողմում ճիպոտներից սարքած մի շինություն կար: Արմենը բանալին տվեց և ժպտալով ասաց.
– Երբ պետք լինի, բացեք:
Մայրս նայեց Խուստուփ սարին ու երեսը խաչակնքեց.
– Եթե Աստված կա, թող պահի:
Արմենի գնալուց հետո մայրս ժպտալով ասաց.
– Տեղերում:
Ամեն մեկը նստեց իր տեղում. որը՝ աթոռին, որը՝ կարպետին: Մայրս ճաշերը բաժանեց, կուշտ կերանք: Մի ժամից պառկեցինք քնելու: Արևածագին հայրս ու մեծ քույրս վեր կացան, նախաճաշեցին ու գնացին աշխատանքի: Երեխաները զինվորների նման վեր կացան ու շարվեցին սեղանի շուրջը: Մայրս կերակուր տվեց, հետո ասաց.
– Աշո՛տ, գնա օջախի համար փայտ բերելու, Հուսի՛կ, տան շուրջը հավաքիր:
Ամեն մարդ գնաց իր գործին, ես էլ գնացի փայտի: Մեր տնից վերև կաղնու ծառեր կային: Կտրեցի և հենց ուզեցի պարանս գցել, հեռվից երեք տղա երևացին. մեկը տասնհինգ տարեկան կլիներ, երկուսը՝ տասներեք: Նստեցի: Տղաները մոտեցան ինձ: Մեծը հոխորտալով ասաց.
– Ինչո՞ւ ես կտրում:
– Բա ի՞նչ անեմ:
– Գնա անտառից չոր փայտ հավաքիր:
– Դուք ո՞վ եք:
– Ես անտառապահի տղան եմ,- ասաց մեծը և ուզեց վերցնել ցակատս:
Ես ինձ չկորցրի. իսկույն պարանս վերցրի ու շպրտեցի: Տղան ընկավ, մյուս երկուսն էլ փախան: Մոտեցա, ցակատս վերցրի, նրան էլ արձակեցի: Տղան փախավ՝ ասելով.
– Կհանդիպենք:
Նստեցի մտածեցի. առաջին օրը վատ անցավ: Մի պահ հիշեցի գյուղը, շրջիկ կինոն, «Անգլուխ ձիավորը», և մտքերս խառնվեցին: Հերթական անգամ շրջիկ կինոն եկավ ու «Անգլուխ ձիավորը»… Ակումբը երկրորդ հարկում էր: Ահա այն լեփ-լեցուն է երեխաներով. որը՝ տոմսով, որը՝ լուսամուտից: Մեխանիկը ստիպված միացրեց: Մի պահ ժխոր արեցին, երբ աղջիկը պարանը շպրտեց, ու նժույգն ընկավ… Հաջորդ օրը գյուղի բոլոր երեխաներն սկսեցին լասսո խաղալ: Ես էլ սկսեցի պարապել. այսօր պետք եկավ…
Պարանս մեկնեցի, ցախերը դասավորեցի, կապեցի, շալակեցի և ճանապարհվեցի տուն: Հասա հարևանի դարպասին: Մի սիրուն, սպիտակամորթ, թխահեր, սև աչքերով աղջիկ դարպասին հենված կանգնել էր: Ես ուզեցի խուսափել, բայց աղջիկը հարցրեց.
– Հարևանի տղան ե՞ս:
– Այո:
– Շատ ժիր ես, ես տեսա,- շարունակեց աղջիկը:- Ես հարգում եմ ժիր տղաներին: Կարինե:
Եվ պարզեց սպիտակ ձեռքը: Ես մի քիչ շփոթվեցի, բայց նույնպես մեկնեցի: Ծանոթացանք:
Գլխիկոր քայլեցի մեր դարպասի կողմը: Կարինեն իմ հետևից անընդհատ նայում էր: Դարպասը բացեցի, ուղիղ գնացի օջախի մոտ, ցախերը դասավորեցի և դժգոհ գնացի լվացարանի կողմը: Մայրս նկատեց.
– Ինչո՞ւ ես նոթերդ կիտել:
– Հարևանի աղջկան տեսա,- ցածրաձայն ասացի ես:
– Սիրուն է՞ր:
– Ի՛նձ ինչ:
Մայրս լռեց:
Սեպտեմբերի մեկն էր: Ես ամաչելով մտա դասարան: Բոլորն այնպես ծիծաղեցին, կարծես կապիկ էր ներս մտել: Մի պահ շիվարեցի, հետո հասկացա, որ տրեխներս էին պատճառը: Ես էլ սկսեցի ծիծաղել: Այդ պահին տղաներից մեկը մոտեցավ ինձ և քրքջալով ասաց.
– Մենք քեզ վրա ենք ծիծաղում, դո՞ւ՝ ում վրա:
– Ես էլ քեզ վրա եմ ծիծաղում:
Նորից քրքջալով ասաց.
– Ախպեր ջան, տրեխներդ կփոխե՞ս կոշիկներիս հետ:
– Ինձ պետք են,- արդեն լուրջ պատասխանեցի ես:
Երկրորդ անգամ էլ քրքջալով ասաց.
– Ախպեր ջան, արի կոշիկներիս հետ փոխենք:
Ես ստիպված ասացի.
– Քո մռութը պետք է շոյել:
Բռունցք արեցի և խփեցի մռութին:
Արյունը հոսեց վերնաշապիկի և անդրավարտիքի վրա: Դասարանը լռեց: Տղան ուզեց պատասխանել, ես դաստակից բռնեցի և շուռ տվեցի մեջքին: Տղան գոռալով գնաց նստեց տեղը: Ամբողջ դասարանը լուռ էր: Ես դժգոհ գնացի ու նստեցի վերջին նստարանի միակ ազատ տեղը: Տղաներից մեկը, որի հետ հետո ընկերացանք, հարցրեց.
– Ո՞ր գյուղից ես:
– Գեղանուշից:
– Վատ ստացվեց: Քաղսովետի նախագահի տղան է:
Այդ միջոցին ուսուցիչը ներս մտավ: Ռազմիկի վիճակը տեսնելով՝ մոռացավ բարևել:
– Արզումանյան, ի՞նչ է պատահել:
– Խփել են:
Ես գլխիկոր վեր կացա ու դժգոհ պատասխանեցի.
– Ես եմ խփել:
– Ինչի՞ համար:
Ավագը վեր կացավ ու ամբողջը պատմեց: Ուսուցիչը հոգոց հանելով ասաց.
– Իմ կարծիքով քո տեղը մեր դպրոցում չի:
– Ո՞ւր գնամ,- նեղվելով հարցրի ես:
– Առաջին դպրոց:
– Ես էլ եմ մտածում՝ եթե ուսուցիչը մտավ, չբարևեց, քաղսովետի նախագահի տղան ում ասես կարող է ծաղրել: Իմ կարծիքով դպրոց չի, ոչխարի հոտ է:
– Դո՛ւրս գնա,- զայրացավ ուսուցիչը:
– Ո՞ւր:
– Գրողի ծոցը:
– Լավ է՝ դու գնաս: Ես եկել եմ սովորելու:
– Գնա՛ տնօրենի մոտ:
Շտապեցի դուրս գնալ, ում մոտ ուզում է լիներ: Քարտուղարուհին զգուշացրեց.
– Տնօրենը զբաղված է:
Ես նստեցի ու սպասեցի: Զանգը տվեց: Ուսուցիչը Ռազմիկին բրդելով մտավ և ուղիղ գնաց տնօրենի մոտ: Քարտուղարուհին զգուշացրեց: Հաշվի չառավ, մտավ ներս: Քարտուղարուհին դժգոհ շպրտեց.
– Քաղսովետի նախագահի կնոջ եղբայրն է: Ի՞նչ անեմ, ամբողջ դպրոցը զզվել է:
Տնօրենը զանգեց: Քարտուղարուհին ներս գնաց, եկավ ու ասաց.
– Ներս մտիր:
Ես կամացուկ մտա և գլխիկոր կանգնեցի:
– Պատմիր:
– Ես ի՞նչ ասեմ, թող Ռազմիկը պատմի: Իմ մեղքն այն է, որ տրեխ եմ հագել:
Տնօրենը ծիծաղեց, ապա հարցրեց.
– Ինչո՞ւ ես խփել Ռազմիկին:
– Թող ինքը պատմի:
– Խփել ես, ասա,- մրթմրթաց Ռազմիկը:
– Ուզում ես կրկնե՞մ,- զայրացա ես:
Ռազմիկը զգուշացավ և սկսեց պատմել: Տնօրենն ասաց.
– Դու ես մեղավոր: Խեղճ տղան նոր է եկել ձեր դասարան, փոխանակ տեղ տաք, կապիկների նման ծիծաղում եք: Գնացեք հաշտվեք:
– Մինչև բանտ չնստի, չեն հաշտվի,- միջամտեց ուսուցիչը:
– Թեկուզ տասը տարի էլ նստեմ, միևնույն է, ես արդար եմ,- դժգոհ ասացի ես:
– Դո՛ւրս գնացեք:
Հաջորդ օրը Ռազմիկը չեկավ, փոխարենը հայրը եկավ.
– Ո՞վ է Աշոտը:
Ես վեր կացա: Քաղխորհրդի նախագահը գոռաց.
– Ի՞նչ իրավունքով ես իմ տղային ծեծել:
– Վախեցող չկա,- համարձակ ասացի ես,- քո տղան վիրավորեց, ես էլ խփեցի: Թող ներողություն խնդրի, կներեմ:
Նախագահը դուրս գնաց ու երևի զանգեց: Շուտով հայտնվեց սև, խիտ բեղերով, երկարաճիտ կոշիկներով՝ ներբաններին երկաթե օղակներ հագցրած (երևի ձիերին խթանելու համար), մի ոստիկան: Նախագահն ինձ մատնացույց արեց՝ ասելով.
– Աբդուլա՛, տա՛ր:
Մի պահ հիշեցի Եղեռնը, Մխիթար սպարապետին, և ուղեղումս ամեն ինչ խառնվեց: Թուրք ոստիկանի առջևով քայլում էի: Ձևացրի, թե դուրս եմ գնում, ու փախա: Հասա հորեղբորս տուն: Կինը հարցրեց.
– Ումի՞ց ես փախչում:
– Ոչ մեկից, ուղղակի ազատ ենք…
Երկու ժամը լրանալուց հետո վերադարձա դպրոց: Պարզվեց, որ պայուսակս տարել են ուսուցչանոց: Տուն գնացի խոժոռված, մայրս հարցրեց.
– Ի՞նչ է պատահել:
Ես ամբողջը պատմեցի: Երեկոյան, երբ զրուցում էր հարևանուհու հետ, պարզվեց, որ ամուսինը նավթաբազայի պետն է և ոստիկանապետի հետ լավ հարաբերությունների մեջ է:
– Մի՛ վախեցեք,- ասաց հարևանուհին:
Հաջորդ օրը հենց դասարան մտա, երեխաները շրջապատեցին ինձ: Ռազմիկը նորից չեկավ: Իմ տրամադրությունն ընկավ: «Շուտով ոստիկան կգա. իմ գործը վատ է»: Ոստիկանը չուշացավ. այս անգամ հայ էր: Ես ուրախացա: Նա մոտեցավ մեզ ու հարցրեց.
– Ո՞վ է Աշոտը:
– Ես:
Ուզեց ձեռքերս կապել, դժգոհեցի.
– Պետք չի:
– Կփախչես:
– Խելոք կմնամ:
Զրուցելով գնացինք: Ոստիկանը հարցրեց.
– Երեկ ինչո՞ւ չեկար:
– Չուզեցի թուրքի առջևով քայլել:
– Մենք էլ ենք ատում:
Հասանք բաժին: Միհարկանի, ցանկապատված տուն էր. երևի ժամանակին ձիանոց էր եղել: Ոստիկանն ինձ տարավ վերջին սենյակը:
– Ընկեր մայոր, Ձեր հրամանը կատարել եմ:
– Ազատ եք:
Ես մնացի ներսում: Մայորը բազմանշանակ նայեց ինձ և առաջարկեց նստել:
– Դե պատմիր, հերոս:
Նորից պատմեցի:
Մայորը հոգոց հանելով ասաց.
– Քաղսովետի նախագահը շատ է վերցնում իր վրա. հրամայել է անմեղ մարդուն բանտարկել:
Ոստիկանապետը սեղմեց կոճակը, ոստիկանը մտավ.
– Տարեք փակեք երրորդ համարում:
– Լսում եմ, ընկեր մայոր:
Պահակը շրխկալով բացեց խցի դուռը, և մտանք ներս: Ներսում երեք հոգի կային: Աթոռի վրա հսկայամարմին մեկն էր: Մյուս երկուսն էլ նստած էին երկար աթոռին: Ոստիկանը նայեց հսկային ու ասաց.
– Լավ նայիր տղային:
Հետո դուրս եկավ, դուռը փակեց: Ծանոթացանք:
– Ժորա,- ներկայացավ հսկայամարմինը:
– Հրանտիկ և Արթուր:
Ես էլ ներկայացա ու տեղավորվեցի:
– Ի՞նչ մեղքի համար ես նստել:
– Տրեխներիս համար,- ասացի ես ու պատմեցի:
Տղաները ծիծաղեցին: Ժորան ասաց.
– Փոխիր, կոշիկներ հագիր:
– Փող չունենք:
Արթուրը միջամտեց.
– Փող ունենամ, քաղսովետի նախագահին ու իր կնոջը կփաթաթեմ, կտանեմ կգցեմ աղբարկղը:
Նորից ծիծաղեցին:
– Փողն ի՞նչ է, ձեռքի կեղտ,- ասաց Ժորան,- արդար ընկեր պիտի ունենաս: Աշոտ ջան, քեզ խորհուրդ կտամ՝ նախ զգույշ մնաս, երկրորդը՝ քեզ զսպես. չգիտե՞ս՝ հարուստները մարդկանց միայն վատություն են անում: Դու ժիր ես, բայց քեզնից ժիրը կա. Աստված չանի՝ բանտ նստես, մոր ծիծ կկտրեն: Երբ զայրանում ես, մինչև հարյուրը հաշվիր, հետո որոշիր՝ ինչ ես անում:
Ճաշը բերեցին, բաժանեցին: Մսով ապուր էր ու ծիրանի հյութ: Ես զարմացած ասացի.
– Մեր տանն այսպիսի ճաշ չեմ ուտում:
Տղաները ծիծաղեցին:
Առավոտյան ոստիկանը եկավ, ու միասին գնացինք մայորի մոտ: Մեր հարևանի ամուսինն այնտեղ էր: Մայորն ասաց.
– Շնորհակալություն հայտնիր այս մարդուն ու տուն գնա:
Ես շտապեցի տուն: Մայրս դիմավորեց ինձ:
– Տղա ջան, ծեծեցի՞ն:
– Ոչ:
Գործը վերջացավ: Հաջորդ առավոտյան մերոնց հետ նախաճաշեցի ու շտապեցի դպրոց: Ռազմիկը եկել էր: Թշնամաբար նայեց ինձ ու նստեց տեղը: Ֆիզիկայի ուսուցիչը մտավ: Ես շտապեցի տեղս գրավել:
– Եկա՞ր, հերոս,- ասաց նա:
Կանգնեցի:
– Նստիր,- ասաց ու անմիջապես էլ հարցրեց.- դասդ սովորե՞լ ես:
Երբ պատասխանեցի՝ այո, դասընկերներս զարմացան: Ուսուցիչը նայեց ինձ ու ասաց.
– Մի՛ շտապիր:
Դասերից հետո շտապեցի տուն: Ճանապարհին հանդիպեցի Կարինեին. գուցե ի՞նձ էր սպասում: Մոտեցա, ուզեցի բարևել, ինձնից առաջ ընկավ.
– Բարև, Աշոտ, ո՞նց ես:
– Շան օրին,- պատասխանեցի ես,- հայրդ չլիներ, կմնայի բանտում:
– Ես խնդրեցի:
– Քեզանից էլ եմ շնորհակալ:
Եվ սկսեցինք առօրյա գործերի մասին զրուցել: Հասանք տուն և բաժանվեցինք:
– Առավոտները սպասիր ինձ,- դարպասին հասնելով՝ ասաց Կարինեն:
– Լսում եմ:
Երկուսս էլ ծիծաղեցինք ու դարպասները փակեցինք:
Հաջորդ օրը միասին գնացինք դպրոց: Ճանապարհին հանդիպեցինք այն նույն տղաներին:
– Բարև ձեզ, ո՞նց ես, սիրուն աղջիկ ես գտել:
– Հիմա մռութդ կտրորեմ, կիմանաս:
Ես հիշեցի Ժորայի խոսքերը և ինձ զսպեցի: Հեռվից երևաց հորեղբորս տղան՝ Համլետը: Տղաներից մեծը դարձյալ ուզեց խփել, ես պաշտպանվեցի: Համլետն արագացրեց քայլերը: Տղան նորից փորձեց չռփել ինձ, նա ձեռքերը բռնեց: Տղաները փախան: Ես ամբողջը պատմեցի:
– Ես կբռնեմ:
Մենք շտապեցինք…
Ամսվա վերջին ես ցնծության մեջ էի. հայրս աշխատավարձ ստացավ և կոշիկներ գնեց: Հաջորդ օրը կոշիկներս հագա և շտապեցի դպրոց: Կարինեն ամեն օրվա պես սպասում էր ինձ: Ես դուրս եկա դարպասից և հանդիպեցի նրան:
– Շնորհավոր լինի:
Մենք ծիծաղեցինք, և նա ինձ ճանապարհեց դպրոց: Երբ դասարան մտա, ոչ մեկն ինձ վրա ուշադրություն չդարձրեց, բացի Արթուրից. երևի խուսափում էին: Ես փրկվեցի: Դասի վերջում Արթուրն ասաց.
– Աշոտ ջան, արի ինձ հետ գնանք:
– Ո՞ւր:
– Մեր մարզիչի մոտ:
– Ինչի՞ համար:
– Դու ժիր տղա ես. պարապում ենք, արի միասին պարապենք:
– Ի՞նչ:
– Բոքս…
Ես երկար մտածեցի և վերջապես համաձայնվեցի: Մարզիչն ուշադիր նայեց ու հարցրեց.
– Կարո՞ղ ես պարապել:
– Այո,- ասացի:
Սկսեցի պարապել: Շուտով անուն հանեցի, միջդպրոցական մրցումների ժամանակ առաջին տեղը գրավեցի, ափսոս, որ վերջինին չմասնակցեցի. քննություններից հետո ստիպված գնացի աշխատանքի: Ինժեները հարցրեց.
– Ամրանագործ կաշխատե՞ս:
– Դա ի՞նչ բան է:
– Երկաթագործ:
– Ես հյուսնի աշակերտ եմ ուզում լինել:
– Մի քիչ աշխատիր, դուրդ չգա, կփոխեմ:
Համաձայնվեցի: Հաջորդ օրը գնացի աշխատանքի: Վարպետը ժպտալով հարցրեց.
– Կարո՞ղ ես աշխատել:
– Կարող եմ,- համարձակ ասացի ես:
– Վերցրու և խփիր,- ասաց նա:
Ինքը վերցրեց կտրիչը և դրեց երկաթի վրա: Ես սկսեցի խփել, բայց շուտով հոգնեցի: Երեք ամիս աշխատեցի: Վարպետը հառաչելով ասաց.
– Քո գործը չի, շատ ես փոքր: Ես ինժեներին կասեմ, գնա հյուսնի աշակերտ:
Աշխատանքս փոխեցի: Նոր գործն ինձ շատ դուր եկավ: Շուտով ինժեներն իմ անունով էր երդվում: Մի օր նա եկավ մեզ մոտ ու ժպտալով հարցրեց.
– Ո՞նց ես:
– Շատ լավ,- պատասխանեցի ես,- շնորհակալ եմ Ձեզանից…
Ես արհեստ սովորեցի: Սկզբում աթոռներ սարքեցի, հետո պահարան և այլն: Մի օր էլ Կարինեին հանդիպեցի:
– Արհեստավոր դարձար,- ասաց,- տեսել եմ, լավ գործեր ես արել: Ինձ համար էլ երկու կախիչ սարքիր, շորերս պահարանում ընկած են: Իմիջիայլոց, երեկոյան կինո կա՝ «Թափառաշրջիկը», կգա՞ս:
– Հաճույքով:
Ժամը տասնութի համար տոմս առանք և սկսեցինք զբոսնել: Հինգ տղա մոտեցան, բարձրահասակը հարցրեց.
– Ներեցեք, տոմս կա՞:
– Կես ժամ առաջ կար:
– Տոմսերը ցույց տվեք:
Մենք միամտաբար ցույց տվեցինք: Զանգը տվեցին: Դռնապանը հազիվ էր հասցնում տոմսերը ստուգել: Մենք մտանք ու տեղավորվեցինք: Ֆիլմը սկսվեց: Այդ պահին նույն տղաները եկան ու ինձ առաջարկեցին.
– Տեղդ փոխիր:
Ես մերժեցի, բայց երկու հոգով զոռով տեղափոխեցին ինձ: Բարձրահասակը նստեց Կարինեի կողքին: Մի խոսքով՝ կինոն հարամ եղավ: Ֆիլմի ավարտվելուց հետո տղաներն ինձ տարան ու հանձնեցին Կարինեին: Իրենք դուրս եկան: Մենք հասանք դռնապանի մոտ.
– Թաղեմ ձեզ… Ոստիկանապետի տղան էր… Ներեցեք:
Մենք դուրս եկանք: Ամբողջ ճանապարհին լուռ էինք: Վերջապես ես խախտեցի լռությունը.
– Ի՞նչ էր ասում տղան:
Կարինեն կմկմալով ասաց.
– «Արի իմ կինը դարձիր»: Ես ուզեցի մերժել, բայց ասաց. «Իմ ցանկությունը քեզ համար օրենք է. տասն ավարտես, իմն ես»:
– Նշանակում է՝ հորթ ես կամ այծ,- հոգոց հանելով ասացի ես:
Կարինեն նեղացավ.
– Արի մռութին հագցրու և ասա՝ իմ սիրածն է:
– Ոստիկանապետի տղան է, դրա համար էլ խոշոր է բրդում,- ասացի ես,- մի անգամ ընկա, բավական է:
– Բա ի՞նչ անենք:
– Քո գործն է. որոշիր՝ ի՞մ կողմն ես, թե՞ այդ տղայի:
Կարինեն իսկույն պատասխանեց.
– Քո կողմը և վերջ:
Երբ հասանք մեր տներին, Կարինեն մոտեցավ, մեղմորեն համբուրեց ու ժպտալով վազեց իրենց դարպասի կողմը. նշանակում է՝ սիրում էր: Ես ուրախ գնացի տուն: Երեկոյան հայրս եկավ, ընթրեց և ժպտալով ասաց.
– Ժողով է:
Նա նստեց սեղանի մոտ, մենք էլ՝ նրա շուրջը:
– Աշոտ ջան, հաշվիր՝ ինչքան է երեք տարվա վարձը:
– Հազար ութսուն ռուբլի:
– Ուրեմն մի սենյակ կառնենք:
– Որտե՞ղ ես տեսել,- հարցրեց մայրս:
– Ճանապարհին:
– Փողը որտեղի՞ց է:
– Ստիպված եմ եղբորիցս վերցնել:
«Որ տեղափոխվենք, Կարինեին չեմ տեսնի»,- մտածեցի ես:
Մի ամիս անց տունն առանք ու տեղափոխվեցինք: Մի սենյակ էր, կողքին էլ մի խոհանոց սարքեցինք և վարձից ազատվեցինք: Այդ տարի գիշերային դպրոց գնացի, իններորդ դասարան: Դասարանը բաղկացած էր տասնհինգ հոգուց: Ամենից փոքրը ես էի: Անտառտնտեսության պետն էր, ֆաբրիկայի մեխանիկը, գլխավոր հաշվապահը, հրշեջ խմբի պետը և մանր հաշվապահներ. միայն ես պաշտոն չունեի: Մականունս կնքեցին «Ճուտո»: Նրանք հաճախ ինձանից էին արտագրում: Մի անգամ ռուսերենի ուսուցիչն ասաց.
– Աշոտից արտագրում եք ու սխալներ եք անում:
– Ես էլ իմանամ, կգրեմ,- կմկմաց մեխանիկը:
Ուսուցիչը ծիծաղելով միջակ նշանակեց: Բոլորն աշխատանքի ընթացքում սովորում էին: Ինձ համար դա հնարավոր չէր. ես ստիպված էի գիշերները սովորել: Շատ դժվար էր: Մեր տան կողքին ձոր էր, վերևում՝ փշե թփեր: Հայրս գործից հետո կամ կիրակի օրերին փորում էր: Ես ստիպված օգնում էի: Մնում էր՝ Կարինեից էլ զրկվեի: Մի կերպ իննս ավարտեցի: Արձակուրդներին երբեմն Կարինեի հետ գնում էի կինո, երբեմն էլ տան համար աթոռ էի սարքում: Ինձ թվում էր՝ ոստիկանապետի տղան ձեռք է քաշել Կարինեից. հետո հասկացա, որ այդպես չէր: Երկու ամիս անցավ: Ես գնացի տասներորդ դասարան: Դեկտեմբերի վերջին կիրակին էր: Կախիչ էի պատրաստում, երբ վերևից լսեցի Կարինեի ձայնը.
– Իջի՛ր:
Շտապեցի: Կարինեն ժպտալով հարցրեց.
– Երեկոյան կգա՞ս կինո:
– Ի՞նչ ֆիլմ է:
– «Վոլգա, Վոլգան»:
– Հաճույքով:
Երեկոյան գնացինք: Երանի չգնայինք: Տոմսերն առանք ու սկսեցինք զբոսնել: Նույն տղաները պատահեցին: Ես գունատվեցի: Նրանք մոտեցան, և բարձրահասակն ասաց.
– Դու ազատ ես:
Մենք փախանք: Տղաները վազեցին ու շրջապատեցին մեզ, և մենք ստիպված կանգնեցինք: Խոսքի ընթացքում իմացա, որ բարձրահասակի անունը Կիմ էր: Ասաց.
– Տղա ջան, խելոք մնա, Կարինեն մեզ պետք է:
– Ինձ էլ է պետք:
Եվ փորձեցի խփել: Կիմը պաշտպանվեց:
– Չալդո՛,- ասաց,- վզակոթին խփի՛ր, թող գնա:
Տղան ուզեց խփել, բայց ես ճարպկորեն խույս տվեցի ու բազուկից բռնեցի: Կիմը շտապեց նկատել.
– Տղան իսկապես ճարպիկ է, թող:
Չալդոն թողեց: Ես ասացի.
– Մեկ-մեկ եկեք, պարտվեք կամ հաղթեք: Ես կմտածեմ:
– Դու էլ խումբ կազմիր,- ժպտալով պատասխանեց Կիմը:
Բոլորը ծիծաղեցին և Կարինեին տարան: «Սպասիր, Կիմ տղա, վրեժս կառնեմ»,- ասում էի ինքս ինձ: Քոռ ու փոշման գնացի կինո: Ամբողջ ընթացքում հազար ու մի բան մտածեցի, Ժորայի ասածը չստացվեց: Ստիպված ֆիլմը նայեցի, իսկ երբ վերջացավ, Կարինեին բերեցին ինձ մոտ:
– Համեցեք,- ասաց Կիմը:
Ես դժգոհ նայեցի նրան ու ասացի.
– Քեզ համար խնամակալ չեմ:
– Ես հարգում եմ քեզ և ուզում եմ հետդ ընկերանալ,- համեստորեն ասաց Կիմը,- իմիջիայլոց, անունդ պարգևիր:
– Անունս քո ինչի՞ն է պետք:
– Այսուհետև Կարինեին քեզ հետ կբերես,- խստորեն ասաց Կիմը,- չես բերի, քեզ կծեծենք:
– Ես ծեծվելուց չեմ վախենում:
– Խնդրում եմ, բեր քեզ հետ:
– Երբեք:
– Դու գիտես, ես խնդրեցի:
Գնացինք: Ճանապարհին լուռ էինք: Կարինեին ասաց.
– Ինչո՞ւ ես կպել այդ գյուղացուն:
– Մենք սիրում ենք իրար:
– Սերը քեզ համար ի՞նչ է:
– Մեզ համար կյանք է:
Կիմը լռեց:
Այդուհետ Կարինեն չեկավ: Գիշեր-ցերեկ մտածում էի՝ ինչ անեմ: Նրանք շատ էին, ես՝ մենակ: Սպանեմ, վատ է. ի՛նչ քար տամ գլխիս: Մի անգամ հանդիպեցի Ժորային և խորհուրդ հարցրի: Նա մտածեց ու հոգոց հանելով ասաց.
– Գործդ վատ է. սպանես, բանտ կնստես, ուժ չունես, որ ծեծես, ես ի՞նչ անեմ:
Գործից հետո հանդիպեցի Կարինեին:
– Ժամանակ ունե՞ս, երեկոյան գնանք կինո,- ժպտալով հարցրեց նա:
Մտածեցի. «Չգնամ, ամոթ է, գնամ, ծեծ կուտեմ»: Վերջապես որոշեցի գնալ: Կարինեն ուրախացավ և պինդ համբուրեց: Երեկոյան, երբ ճանապարհին կանգնած՝ Կարինեին էի սպասում, մի պառավ մոտեցավ ու խնդրեց.
– Տղա ջան, մի րոպեով տար մեր տուն:
Մտածեցի. «Չգնամ, ամոթ է, գնամ, Կարինեն կանցնի, ի՞նչ անեմ»: Վերջապես որոշեցի չգնալ և նեղվելով ասացի.
– Ներեցեք, մարդու եմ սպասում:
Պառավը լռեց: Շուտով Կարինեն եկավ, և մենք ուրախ տրամադրությամբ գնացինք: Ամեն ինչ հաջող անցավ. ֆիլմը նայեցինք ու բարեհաջող եկանք տուն:
Մի անգամ ակումբի մոտ զբոսնում էի: Խմբով շրջապատեցին ինձ: Կիմն ասաց.
– Ես զգուշացրել էի, որ կծեծեմ:
Եվ սկսեցին ծեծել: Բարեբախտաբար երեսիս չէին խփում:
– Մյուս անգամ Կարինեին կբերես,- ասաց Կիմը, երբ ծեծելը դադարեցրին:
– Չեմ բերի,- համառեցի ես ու փախա:
Դրանից հետո փորձում էի այդ կողմերում չերևալ: Գիշեր-ցերեկ մտածում էի. «Ի՞նչ անեմ… Երբևիցե վրեժս կառնե՞մ…»:
Դասերի ժամանակ հաճախակի քնում էի: Մի անգամ քնել էի, ուսուցիչը մոտեցավ ինձ, զգուշությամբ արթնացրեց ու ասաց.
– Ցերեկները շատ ե՞ս հոգնում:
Իսկույն կանգնեցի և շտապեցի արդարանալ: Ամբողջ դասարանը ծիծաղեց, իսկ մեխանիկը շտապեց փրկել ինձ.
– Երևի սիրահարված է:
– Բարդ գործ է, սեփական փորձից գիտեմ,- ասաց Միշան:
Նորից ծիծաղեցին:
– Միշայի ասածն է,- ասացի ես ու պատմեցի Կարինեի մասին:
– Կիմը խմբով է ման գալիս, քո գործն իսկապես վատ է,- շտապեց նկատել Միշան,- ամբողջ քաղաքը ոստիկանապետի ու նախագահի ձեռքում է:
– Երկուսն էլ ինձ համար եկան:
– Նախագահը քեզ ի՞նչ է արել,- զարմացած հարցրեց Միշան:
– Տղային եմ ծեծել:
– Դասարանում համեստ ես երևում, մեզ էլ կծեծես:
Տղաները նորից ծիծաղեցին:
– Դասը շուկա դարձրիք,- զայրացավ ուսուցիչը:
Տղաները լռեցին, և նա շարունակեց պատմել նոր դասը:
Դասերն ավարտվեցին, փոխադրվեցինք տասներորդ դասարան: Մի օր երեկոյան գնացինք կինո, հետո դուրս եկանք ու զբոսնում էինք: Հանկարծ երևաց խումբը: Մոտեցան ու մեխանիկին ասացին.
– Ներեցեք, կարելի՞ է ձեր ընկերոջը մի բան ասել:
– Խնդրեմ,- ժպտալով ասաց մեխանիկը:
Կիմը մոտեցավ ինձ և շշնջաց.
– Միգուցե խելոքանաս:
– Ես խելոք եմ:
Նա ապտակեց ինձ, ես էլ պատասխանեցի: Խումբը սկսեց ինձ ծեծել, մերոնք էլ խառնվեցին: Մի մեծ կռիվ ստացվեց: Ոստիկանները բաժանեցին մեզ:
– Այսուհետև դու մեռած ես,- ինձ մոտենալով՝ ասաց Կիմը:
Ընկերներս մեզ բաժանեցին, և հեռացանք: Մեխանիկը լուրջ-լուրջ ասաց.
– Մեր գործը վատ է:
– Կտեսնենք:
Գնացինք տուն: Երկու ամիս նրանց չտեսա: Դասերը սկսվեցին: Մի օր, երբ դարձյալ կինո էի գնացել, հանկարծ շրջապատեցին ինձ: Կիմը խնդմնդալով ասաց.
– Ո՞նց ես:
– Շատ լավ:
Նորից սկսեցին ծեծել:
– Կարինեին կբերե՞ս,- դադար տալուց հետո հարցրեց Կիմը:
– Ոչ…
Փախա ու այլևս նրանց չտեսա: Բարով-խերով գնացի տասներորդ դասարան: Մի քանի անգամ հանդիպեցի Կարինեին, խոսեցինք ու հրաժեշտ տվինք: Մի անգամ էլ նա եկավ ինձ մոտ ու ասաց.
– Մորաքույրս մահացել է, ծնողներս գնացել են: Մենակ եմ, կգա՞ս ինձ մոտ:
Ես մտածմունքի մեջ ընկա. ի՞նչ անեմ:
Կարինեն ժպտաց.
– Մի՛ մտահոգվիր, ես արդեն մտածել եմ: Վաղն ընտրությունների օրն է. տանն ասա, որ պետք է մեծերին օգնես ու արի մոտս:
Ժամը քսանչորսին ասացի.
– Մայրիկ, գնում եմ ընտրատեղամաս՝ օգնելու:
– Զգույշ մնա, չմրսես,- ասաց մայրս:
Ես դուրս եկա տնից և ուղղվեցի ընտրատարածքների օկրուգ: Մի քիչ գնացի և շուռ եկա Կարինեենց տան կողմը: Շուտով հասա: Դարպասը բաց էր: Գնացի ուղիղ դեպի դուռը, երեք անգամ թակեցի, Կարինեն բացեց: Գողեգող մտա ներս, և մենք համբուրվեցինք: Կարինեն զգուշությամբ գնաց, դռնակը փակեց: Մենք յոթերորդ երկնքում էինք: Կարինեն սկսեց սեղան պատրաստել. երշիկ, տոլմա, տորթ, ապխտած միս, կանաչի, զեյթուն, ձկան խավիար և մանր-մունր այլ բաներ, նաև սապերավի գինի, կոնյակ, հանքային ջրեր: Ճիշտն ասած՝ կյանքումս այդպիսի սեղան չէի տեսել: Սկսեցինք անուշ անել: Ես զգույշ էի: Կարինեն խմում էր և շուտով սկսեց նեղել ինձ. համբուրում էր, պառկում էր վրաս և այլն: Ես զգուշանում էի: Կարինեն անսպասելի մտավ մյուս սենյակ ու երբ եկավ, ես վախեցած նայեցի նրան. ամբողջովին մերկ էր: Հիշեցի բանտը, մեր երեխաներին ու մտածեցի՝ թքած, մի անգամ եմ ապրում: Կարինեն վերջին շորն էլ հանեց, և միացանք իրար: Երբ վերջացրինք, նա քնեց, իսկ ես՝ ոչ. մտքերի մեջ ընկա: Հանկարծ ծնողները դատի տան և ասեն, թե բռնաբարել եմ: Հիշեցի Ժորայի խորհուրդը. «Տասն անգամ մտածիր, հետո գործիր»: Կարինեն արթնացավ ու կպավ ինձ.
– Ինչո՞ւ չես քնել:
– Մտածում էի:
– Ինչի՞ մասին:
– Քո մասին: Որ բանակ գնամ, ո՞նց պիտի ապրես:
Կարինեն սկսեց լացել.
– Քո մասին մտածիր: Ես կապրեմ:
Եվ համբուրվեցինք: Լույսը բացվեց:
– Մարդ չտեսնի,- անհանգստացավ Կարինեն:
Վերջին անգամ համբուրեցի և դուրս եկա:
– Զգույշ մնա, մարդ չտեսնի,- նորից ասաց Կարինեն:
Դարպասից դուրս գալուն պես հանդիպեցի Արմենին: Սփրթնեցի:
– Որտեղի՞ց ես գալիս:
– Կարինեենց տնից,- ասացի ես և խնդրեցի.- Արմեն ջան, չասես:
– Երեխա չես. զգույշ մնա, բանտ չնստես:
Ես մտահոգ գնացի տուն: Մի ամիս անցավ, Կարինեին չտեսա: Երկրորդ ամսի տասնհինգին տեսա: Նա զարմացավ.
– Գիտեի՝ բանակ ես գնացել, կուշտ լացելով ու անիծելով ասացի՝ չտեսա:
– Երեխա չես,- ասացի ես ու պատմեցի Արմենի մասին:
– Այսօր գնանք կինո, ի՞նչ կլինի:
– Գնանք:
Երեկոյան Կարինեին էի սպասում, երեք տղա մոտեցան:
– Կարինեին ե՞ս սպասում:
– Քո ի՞նչ գործն է:
– Քո մասին եմ մտածում. չես ուզում, չեմ ասի:
Ես սփրթնեցի ու կարկամած ասացի.
– Պատմիր:
– Տղա,- կցկտուր ասաց նա,- Կարինեին տարան:
– Ո՞վ տարավ:
– Կիմը:
– Ո՞ւր տարավ:
– Կինո:
Ես քոռ ու փոշման գնացի ակումբի կողմը: Ոչ մի բան չէի տեսնում: Հանդիպեցի ընկերոջս.
– Ո՞ւր ես գնում:
– Գրողի ծոցը:
– Ի՞նչ է պատահել,- զարմացավ ընկերս:
Ես ամեն ինչ պատմեցի:
– Կիմը քաղաքի տերն է,- ասաց նա:
Ես մտքումս ասացի. «Թող քեֆ անի, մի օր էլ մեր փողոցում քեֆ կլինի»: Հանկարծ հանդիպեցի Կարինեին. Կիմը թևանցուկ էր արել: Քիչ այն կողմ թիկնապահներն էին: Արյունս եռաց: Մոտեցա և ամբողջ ուժով խփեցի Կիմի մռութին: Կարինեն զարմացած նայեց ինձ և ուզեց խանգարել: Կիմը բռնեց:
– Հանգիստ մնա,- ասաց, ապա գոռաց.- տղե՛րք, տղին պատվե՛ք:
Ես իսկույն հասկացա և փորձեցի փախչել: Տղերքը շրջապատեցին ինձ և սկսեցին ծեծել: Հեռվից մի ոստիկան վազեց մեր կողմը: Տղերքը փախան: Ես վախեցած վեր կացա, շորերս թափ տվեցի և ասացի.
– Շնորհակալություն օգնության համար:
Ոստիկանը զարմացած նայեց ինձ.
– Զգույշ մնա, ոստիկանապետի տղան է:
– Ես գիտեմ:
– Քո գործն է,- ասաց նա ու հեռացավ:
Մտածելով քայլեցի մեր տան կողմը: Հիշեցի Ժորային. «Տասն անգամ մտածիր, հետո գործիր»:
Հաջորդ օրը հանդիպեցի Կարինեին:
– Կիմը քեզ բարևում էր,- ասաց, ապա ափսոսանքով շարունակեց.- քիչ է մնում քեզանից հեռանամ:
– Մի՛ շտապիր, մի օր էլ վրեժս կառնեմ,- ասացի ես ու շտապեցի դպրոց:
Կարինեն մնաց շփոթված կանգնած:
Տարին վերջացավ, քննություններս հանձնեցի և միջնակարգն ավարտեցի: Ամառ էր: Դասարանով գնացինք Վահանա վանքը՝ քեֆի: Մի անգամ էլ կինո գնացինք: Հանդիպեցի Կիմին:
– Կարինեից ձեռ քաշիր,- հոգոց հանելով ասաց նա,- դու լավ տղա ես, ես էլ քեզանից եմ լավը, արի ընկերանանք:
– Երբեք չեմ ընկերանա քեզ հետ:
– Կարինեին քեզ չեմ տա,- ասաց Կիմը:
– Կառնես, կզղջաս,- ծիծաղելով ասացի ես:
– Ի՞նչ կանես,- կասկածանքով հարցրեց նա:
– Հետո կիմանաս…
Սեպտեմբերի քսանհինգին զինկոմիսարիատից կանչեցին: Բժիշկները որոշեցին. առողջ էի: Սեպտեմբերի երեսունին գնացինք Երևանի հավաքակայան: Ով բարեկամ ուներ, գնաց տուն, մյուսները մնացին կայանում: Բոլորի հավաքվելուց հետո գնացք նստեցինք և ճանապարհ ընկանք: Մոտավորապես իմացանք, որ գնում ենք Բելոռուսիա: Ամեն կայարանում տղերքը մտնում էին խանութներն, ու ինչ պատահեր, թալանում էին: Երբեմն հրամանատարը ստիպված գնացքը կանգնեցնում էր դաշտի մեջ. տղաներն իջնում էին ու շարվում՝ արտաքնոց գնալու: Մեր գնացքն ապրանքատար էր: Տղաները տախտակներին պառկած էին քնում: Շուտով թույլերը սկսեցին հիվանդանալ, իսկ ուժեղները դեռ փորձում էին դիմանալ: Մի անգամ տղաները որոշեցին կոխ բռնել: Բոլորը հերթով բռնեցին, մնաց ամենից ուժեղը: Ես չուզեցի կպչել, որ կռիվ չլինի: Ուժեղը մի երեք անգամ գնաց-եկավ, ասաց.
– Կապանցի չե՞ս, ուզում ե՞ս ինձ հետ կպչել:
– Չեմ ուզում,- հանգիստ ասացի ես:
– Վախենում ե՞ս:
– Մի՛ վիրավորիր,- ասացի:
Հետո կատաղությունից վերցրի ու շպրտեցի: Ընկավ վառարանի վրա ու վեր կենալով ասաց.
– Չեղավ, արի նորից կպչենք, պատրաստ եմ:
– Կպչենք:
Ես վերցրի ու դիտմամբ նորից խփեցի վառարանին: Տղան վեր կացավ.
– Ես պարտված եմ:
Տղերքը ծափ տվեցին՝ գոչելով.
– Կեցցե՜ կապանցին:
Հաջորդ օրը, երբ հերթական կայարանում կանգ առանք, տղաներից մեկը կանչեց.
– Տղե՛րք, իջանք:
Սկսեցինք փնտրել: Մի լիքը վագոն գտանք ու բացեցինք. պարզվեց՝ ձմերուկ է: Այնքան կրեցինք, որ շուտով վագոնը կես ընկավ: Գնացքը սուլեց, և տղերքը շտապեցին բարձրանալ: Երբ շարժվեց, սկսեցինք ուտել: Գիշերվա կեսին էշելոնը կանգնեցրին ու կեսից անջատեցին: Հետո իմացանք, որ տարել են Բարբուսյակ քաղաքը: Մենք շարունակեցինք գնալ և շուտով հասանք Սլուցկ քաղաքը: Ժամը ինն էր: Բոլորս ամառային հագուստներով էինք. իջանք և սկսեցինք դողալ: Հրամանատարն ասաց.
– Մի անկյունում հավաքվեք, սպասեք մեքենային:
Մի ժամ ցրտից դողացինք, մինչև մեքենան եկավ, բայց երանի չգար: Սրթսրթալով բարձրացանք ու մի ժամից հասնելով զորամաս՝ ուղիղ գնացինք ճաշարան: Ներս մտանք ու մի անկյունում կանգնեցինք: Հրամանատարը եկավ ու գոչեց.
– Դուրս եկեք շարվե՛ք:
– Այսօրվանից ծառայությունը սկսվեց,- ժպիտով ասաց տղաներից մեկը:
Տաք ճաշ կերանք ու գնացինք բաղնիք, տղաներով իրար չանչեցինք: Երեկոյան շորերի վրա գրեցինք ու մեռածի պես քնեցինք:
Կարանտինը մի կերպ վերջացավ: Մի օր հավաքեցին կարմիր անկյունում ու ասացին.
– Այսօրվանից դուք մարտիկ եք:
Բաշխեցին ըստ զորամասերի: Մենք մտանք տանկային դպրոց: Վեց ամիս հետո ավարտեցի և մտա հետախուզական զորամաս: Երկու տարին մի կերպ անցավ: Մի օր տնից նամակ ստացա և վատացա. Կիմը Կարինեին փախցրել էր: Ես գժվեցի: Ամբողջ գիշեր չքնեցի. մտածում էի՝ ոնց վրեժս առնեմ: Վերջապես քունը հաղթեց: Երրորդ տարվա վերջում հինգ հոգուս տարան Մինսկ՝ բժշկի: Զարմացած իրար հարցնում էինք.
– Մեզ ի՞նչ է պատահել:
Վերադառնալուց հետո էլ էի մտահոգ. տեսնես ի՞նչ էր լինելու: Որոշեցի գնալ շտաբ: Մի ծանոթ ունեի, անունը՝ Զազուլյա. մի քիչ մզմզաց, կմկմաց ու ասաց.
– Ձեզ տանում են դեսանտի դպրոց:
Ոմանք ուրախացան, ոմանք տխրեցին: Մտածում էի՝ ինչ անեմ. գնայի, հայրս մենակ էր, չգնայի, վատ կլիներ: Բայց որոշեցի չգնալ: Հինգ օր հետո տղերքը գնացին, մենք մնացինք:
Աշուն էր: Ծառերի տերևները սկսեցին թափվել, ցուրտը սեղմեց, ձյունը ծածկեց, մենք սկսեցինք դողալ, և այդ ժամանակ հրամանը եկավ: Ոմանք լվանում էին, ոմանք՝ արդուկում…: Դեկտեմբերի երկուսին Սլուցկից ճանապարհվեցի տուն, ամսի յոթին հասա:
Մայրս քարի վրա էր. քիչ մնաց ընկներ: Հասա նրան, գրկախառնվեցինք և գնացինք տուն: Երեկոյան ամբողջ ընտանիքը հավաքվեց: Մեծ քույրս ասաց.
– Աշոտ ջան, Կարինեն իր աղջկա հետ ապրում է ակումբի մոտի շենքում: Կիմը մեկ-մեկ այցելում է երեխային:
– Տղա ջան,- խոսեց հայրս,- Կարինեն քեզ համար կին չի դառնա, արի ձեռ քաշիր:
Ես լռեցի: Հաջորդ օրը գնացի Կարինեենց տուն: Նա զարմացավ.
– Աչքս ջուր կտրեց… Արի տես՝ Կարինեն ինչ օրի է:
– Դու ես մեղավոր,- տխուր պատասխանեցի ես ու գունատվեցի:
Երեխային շոկոլադ տվեցի: Կարինեն պատմեց.
– Մի օր որոշեցի կինո գնալ, ծնողներս արգելեցին. «Մի՛ գնա, սպասիր Աշոտին, մնացել է կես տարի»: Ես չլսեցի: Երեկոյան գնացի կինո: Հանկարծ իմ առջև բուսնեց Կիմը և ասաց.
– Շատ եմ սպասել, արի:
– Ո՞ւր:
– Մեր տուն:
Ես սկսեցի գոռալ, բայց բերանս փակեցին ու տարան: Երբ հասանք ինձ անծանոթ մի տուն, Կիմն ասաց.
– Այսօրվանից իմ հարսնացուն ես:
Ես փորձեցի խնդրել, բայց նա չլսեց՝ ասելով.
– Ե՛ս գիտեմ:
Երեկոյան Կիմը զանգեց ծնողներիս.
– Հանգիստ եղեք, Կարինեն Կիմի մոտ է և ողջ-առողջ է:
Մի ամիս անցավ, ինձ տարան բժշկի:
– Հղի է,- ասացին:
Կիմը վճարեց, դուրս եկանք: Մի օր էլ Կիմն ինձ տարավ մեր տուն և ծնողներիս ասաց.
– Կարինեն աղջիկ չէր:
Հայրս գունատվեց:
– Ով մեղավոր է, թող նա էլ տանի,- շարունակեց Կիմն ու դուրս եկավ:
Մայրս գիտեր. պատմեց հորս, և սկսեցին ինձ քարկոծել: Ես ամբողջ օրը լացում էի: Մայիսին երեխան ծնվեց: Ես որոշեցի տուն չգնալ: Երբ Կիմը հիվանդանոց եկավ, ես լացակումած ասացի.
– Չեմ ուզում մեր տուն գնալ:
Կիմը մեզ համար տուն առավ: Այսպես էլ ապրեցինք մինչև քո գալը…
Ես մտածում էի՝ ինչ անեմ: Այդ միջոցին Կիմը մտավ և գունատվեց:
– Դու մեր տանն ի՞նչ ես անում:
Ես հարցին հարցով պատասխանեցի.
– Քո արածը քո դուրը եկա՞վ:
– Քո գործն էլ պատվելի չէր,- ասաց նա:
– Ես եմ մեղավոր,- գլուխը կախեց Կարինեն:
Քիչ անց Կիմը զայրացած դուրս եկավ: Մենք մնացինք երկուսով: Կարինեն ժպտաց.
– Ի՞նչ անեմ, ես եմ մեղավոր…
Մի ամիս անցավ, Կիմը չերևաց:
– Երևի թողեց քեզ,- ասաց Կարինեն:
Երեկոյան մեր տանն ասացի.
– Հայրիկ ջան, թույլ տուր Կարինեին առնեմ:
– Նորից եմ ասում,- հառաչեց հայրս,- Կարինեն քեզ համար կին չի դառնա:
– Երևի Աշոտի բախտն է,- նկատեց մայրս:
Ես լռեցի: Հաջորդ անգամ, երբ Կարինեենց տուն գնացի, զարմանքով տեսա, որ նրա հայրը գուրգուրում է թոռանը: Բարևեցի ու նստեցի: Հայրը հարցրեց.
– Հիշո՞ւմ ես ինձ:
– Լավ եմ հիշում. ինձ բանտից փրկեցիր: Ուզում ես ասել՝ քեզ պարտք եմ:
– Հիշիր՝ ինչ ես արել,- նեղացավ հայրը:
– Ես մեղավոր չեմ, այնուամենայնիվ, պատրաստ եմ մեղքս քավել:
Կարինեի հայրը մի պահ լռեց և հառաչելով ասաց.
– Իմ աղջիկն է մեղավոր, դրա համար հարցնում եմ. կարող է՞ Կարինեին առնես:
– Անպայման, մենք սիրում ենք իրար:
– Դրա համար եմ ասում. միակ աղջիկ է, լիքը տուն է, արի ամուսնացիր ու մեր տանն ապրիր:
Հիշեցի հորս խոսքը՝ «Երբեք աներոջդ տանը չապրես», և մերժեցի: Հայրը լռեց: Մի քիչ հետո ասաց.
– Փող ունե՞ս:
– Ոչ:
– Արի տամ, գնա Երևան, տուն առ, ապրեք:
– Համաձայն եմ,- փոքր-ինչ մտածելուց հետո ասացի ես:
Մի քանի օրից գնացինք Երևան, Քանաքեռից վերև մի տուն առանք ու սկսեցինք ապրել: Մի հարևան ունեինք, անունն Արա էր: Մի անգամ կանչեց.
– Արի նարդի խաղանք:
– Գալիս եմ:
– Ես որ չկանչեմ,- ասաց Արան ժպտալով,- տարին լրանա, դու չես կանչի, հարցնես՝ Արա, ո՞նց ես: Մի՛ փորձիր շատ համեստ ձևանալ:
– Շատ եմ հոգնում:
Նարդի խաղացինք: Շուտով կինը սուրճ բերեց, հետո սեղան սարքեց` բանան, անանաս, շոկոլադ, խնձոր և այլն:
– Ընթրել եմ,- ասացի ես:
– Կրվես, ախորժակդ կբացվի,- ծիծաղեց Արան:
– Ո՞վ իմանա՝ դու կկրվե՞ս, թե՞ ես,- ասացի ես:
Շարունակեցինք խաղալ: Արան վեց-չորս հաշվով հաղթեց: Երկրորդ անգամ վեց-զրոյով ես հաղթեցի:
– Ամա՛լյա, գինի՛ բեր,- կնոջը կանչեց Արան:
Կինը շամպայն բերեց ու գնաց:
– Աշոտ ջան, մի տարի է անցել, մենք իրար ծանոթ չենք,- շիշը բացելով՝ խոսեց Արան,- ծանոթանանք:
Նա անկեղծանալով պատմեց.
– Ամալյան երկրորդ կինս է: Առաջինից երկու երեխա ունեմ՝ մի աղջիկ, մի տղա: Կինս անբարոյական էր, դրա համար էլ թողեցի: Երևանում երեք տուն եմ փոխել:
– Ինչո՞ւ:
– Հարևանս մատնիչ էր: Ես աշխատում եմ շամպայնի գործարանի պահեստում,- մի քիչ մնաց, հառաչեց ու շարունակեց,- արի իրար հետ լավ լինենք:
– Մատնիչ չեմ,- իսկույն ասացի ես:
– Տեր Աստված, ինձ փրկիր. թող քո ասածը լինի,- կրկին հառաչեց Արան,- ապա շարունակեց.- գործարանում մատնում են, հարևանս մատնում է. կրակն եմ ընկել:
– Ինչքան ապրեմ, չեմ մատնի:
Խմեցինք:
– Ես վերջացրի, հիմա քո հերթն է,- ասաց Արան:
– Ի՞նչ պատմեմ. ինժեներ եմ, ունեմ երկու երեխա, մեծը՝ աղջիկ, փոքրը՝ տղա, վերջ:
– Արի տուն մտնենք,- ժպտալով առաջարկեց Արան:
Նա առաջ ընկավ ու սկսեց ներկայացնել.
– Այս սեղանը Լենինգրադից եմ առել, աթոռները՝ Մոսկվայից, կախիչը Երևանից եմ առել, պատի նկարը՝ Լենինգրադից, մնացած մանրուքներն էլ Երևանից եմ առել:
Էքսկուրսիան վերջացավ, և Արան վախվխելով հարցրեց.
– Հավանում ե՞ս:
– Քո տունը շինվի,- պատասխանեցի ես,- ոնց որ Լենինգրադի Էրմիտաժը լինի:
Ապա ժպտալով ասացի.
– Շատ լավ է, բայց զգույշ մնա:
– Ինչո՞ւ:
– Ո՞վ գիտի:
Իջանք բակ:
– Մի բան ասեմ. արի ամբողջը վաճառիր, ոսկի առ, պահիր,- խորհուրդ տվեցի ես:
– Ինչի՞ համար:
– Նեղ օրվա,- ասացի ու ճանապարհվեցի տուն:
Մի ամիս անց լսեցի, որ Արային բանտարկել են: Կինը լացելով ասաց.
– Այն ժամանակ քեզ լսեի, հիմա ոսկի կլիներ ազատելու համար:
Ապա հառաչելով շարունակեց.
– Տունը բռնագրավեցին, Արային էլ բանտարկեցին. տանը մի ծեղ չկա, որ ծախեմ, ամուսնուս փրկեմ:
– Ես ժամանակին ասացի, չլսեցիք…
Արային տարան տայգա՝ փայտ կտրելու, կինն էլ մի տղամարդ բերեց տուն, միասին ապրեցին:
Արայի գնալուց հետո ես մնացի մենակ…
Մի օր էլ որոշեցի հետևել Կապանի գնացքին՝ վրեժս առնելու նպատակով: Մի երկաթե ձող վերցրի, թերթի մեջ փաթաթեցի և դրեցի ծոցագրպանումս: Երեք ամիս անցավ, Կիմի խումբը չեկավ: Հույսս կտրեցի՝ մտածելով, թե միգուցե իմ բախտից է: Մի որոշ ժամանակ հանդարտվեցի: Մի ամիս էլ անցավ: «Արարատն» ու «Դինամո Մինսկը» պիտի խաղային. ես ուրախացա և ինքս ինձ ասացի. «Վերջապես վրեժս կառնեմ»:
Մի շաբաթ հետո վերցրի զենքս և գնացի Կապանի գնացքը դիմավորելու: Սպասասրահը լիքն էր. որը՝ նստած, որը՝ պառկած, որը՝ կանգնած, նայում էին լուսամուտի կողմը: Հանկարծ գնացքի շչակը ամբողջ ուժով սուլեց: Մարդիկ զինվորի նման միանգամից վեր կացան և դիմեցին դռան կողմը: Մի պահ շիվարեցի. ելնողները կարծես ուզում էին հրմշտելով դուռը մեծացնել: Վերջապես ամբոխը դուրս եկավ, մնացի ես: Մի քիչ հետո ես էլ դուրս եկա: Գնացքը փնչոցով կանգնեց: Ուղևորները դուրս էին գալիս. որը՝ ճամպրուկով, որը՝ ուսապարկով, որը՝ արկղով, և թվում էր՝ ուզում են դուռը ջարդել: Վերջապես իջան: Ես ուշադիր հետևում էի: Վերջին մարդն էլ իջավ, սակայն Կիմի խումբը չերևաց: Ես տխրեցի. «Այսօր էլ չեկան»:
Հանկարծ վերջին վագոնից իջավ խումբը: Ես ինձ երջանիկ զգացի. ասես մի կիլոգրամ ոսկի էի գտել: Տղաներն իրար հրմշտելով գնում էին դեպի կայարանի ձախ կողմը: Ես ուշադիր հետևում էի: Վերջապես կանգ առան: Կիմը դուրս եկավ, գնաց արտաքնոցի ուղղությամբ: Ես երկնքում էի: Զենքս տնտղեցի և անմիջապես իջա Կիմի հետևից՝ մտքումս ասելով. «Վերջապես վրեժս առա»: Կիմը սնկսնկալով իջավ ու գնաց վերջին խուցը, ես էլ՝ հետևից: Կիմը չերևաց: Մի պահ սփրթնեցի, ապա ուշադիր նայելով նրա կողմն ու համոզվելով, որ միամիտ է, զենքս հանեցի ու մոտեցա: Կիմը շորերն իջեցրեց, այդ միջոցին մի քանի անգամ ուժգին խփեցի գլխին: Նա ուշաթափ ընկավ: Ես զգուշությամբ զենքս տեղը դրեցի ու դուրս եկա: Տղաները բանից անտեղյակ զրուցում էին: Ես տաքսի նստեցի ու հեռացա:
Հոկտեմբերի վերջին կիրակին էր: Ժողովուրդը հոսում էր դեպի ֆուտբոլի դաշտ: Հրազդան գետի կամրջին ասեղ գցելու տեղ չկար: Հասա կամրջին և զենքս ծոցագրպանիցս զգուշությամբ ցած սահեցրի: Մի րոպեում մարդիկ կոխկռտեցին, և հետքերս վերացան: Ես ուրախ-ուրախ գնացի ֆուտբոլ նայելու: Երբ վերջացավ, ու տուն գնացի, Կարինեն հարցրեց.
– Ո՞ւմ տեսար:
– Ընկերներիս:
– Ի՞նչ, Կիմի խմբին չտեսա՞ր:
Մտքով Ժորային հիշեցի և ասացի.
– Չտեսա:
– Չի կարող պատահել,- խորամանկորեն ասաց Կարինեն:
– Չեմ տեսել:
Կարինեն լռեց:
Հաջորդ օրը լսեց Կիմի մասին և կպավ ինձ.
– Դո՞ւ ես արել:
– Չեմ էլ տեսել,- զարմացած ձևացա ես:
Մինչև գիշեր վիճեցինք:
– Դո՞ւ ես արել…
– Չես հասկանո՞ւմ, մայրիկ, չի տեսել,- միջամտեց աղջիկը:
Կարինեն չհանգստացավ: Ասում էր.
– Դու ես արել:
Սկսեց ինձ վիրավորել:
– Վրեժս առա,- խոստովանեցի ես:
– Աղքատի՛ մեկը, դո՛ւրս գնա իմ տնից: Վաղը կգնամ, քեզ կմատնեմ…
Անցավ մի ամիս: Երեխաներին վերցրինք ու գնացինք Կապան: Հաջորդ օրը Կիմը մեռավ: Մենք գնացինք հուղարկավորելու: Մի օր անցավ, ես իջա ակումբի մոտ: Մեկն ասում էր՝ լավ եղավ, մյուսը, թե՝ շատ երես առավ: Մի ծերունի էլ ասաց.
– Իմանամ՝ ով է, ճակատը կհամբուրեմ:
Բոլորն ասում էին՝ լավ եղավ: Տասն օր մնացինք ու վերադարձանք Երևան: Հաջորդ օրը ծանուցում ստացա. «Վաղը համեցեք ոստիկանություն»:
Կարինեին ցույց չտվեցի: Ամբողջ օրը մտածեցի, թե ով կարող էր մատնած լինել: Առավոտը շուտ գնացի աշխատանքի. ամեն կողմից վրա տվին.
– Արձակուրդդ անուշ լինի:
– Զահրումար լինի արձակուրդը,- անտրամադիր ասացի ես:
Տնօրենը կանչեց.
– Ի՞նչ է պատահել:
Ծանուցագիրը ցույց տվեցի:
– Մի՛ մտածիր, ամեն ինչ լավ կլինի,- ասաց նա:
Ժամը տասներկուսին մտա բաժին և ծանուցագիրը ցույց տվեցի: Բաժնում նստած էին երեք հոգի. մեկը կապիտան էր, մյուսը՝ լեյտենանտ, երրորդը քաղաքացիական հագուստով էր. երևի դատապաշտպանն էր: Կապիտանն ասաց.
– Նստիր և լսիր: Կիմին ճանաչում ե՞ս:
– Ո՞ր Կիմին:
– Կապանցի:
– Ոստիկանապետի տղա՞ն: Այո:
– Ե՞րբ ես տեսել:
– Երեք տարի առաջ:
– Կապանի գնացքը դիմավորում ե՞ս:
– Մեկ-մեկ:
– Ի՞նչ պատճառով:
– Ընկերներիս տեսնելու և Կապանի հոտն առնելու համար:
– Կապանը շատ ե՞ս սիրում:
– Ոնց որ ջուրն ու հացը:
– Ինչո՞ւ Կապանում չես ապրում:
– Պատճառը Կիմն է:
Եվ ամեն ինչ բացատրեցի:
– Երևի վրե՞ժ ունես:
– Մեծ:
– Ֆուտբոլի օրը գնացել ե՞ս Կապանի գնացքը դիմավորելու:
– Այո:
– Ո՞ւմ ես տեսել:
– Ընկերներիս:
Ու մեկ-մեկ թվարկեցի:
– Կարող ե՞ս ճանաչել:
– Այո:
Այդ պահին բոլորը մտան սենյակ: Ես զարմացա և ուզեցի գրկախառնվել, կապիտանը չթողեց: Սկսեցի հերթով ասել:
– Ճանաչում ե՞ս:
– Այո…
Դրանից հետո սկսեցին հարցաքննել: Բոլորը մի մարդու պես ասացին.
– Համեստ մարդ է, աշխատավոր և ազնիվ:
Կապիտանը նրանց կարգադրեց դուրս գալ և շարունակեց.
– Կնոջդ հետ ո՞նց ես ապրում:
– Առաջ իմ կարծիքով լավ էի, բայց Կիմի մահից հետո սկսեց հետս կռվել: Ասում է. «Ի՞նչ ես ասում, դո՞ւ ես խփել»:
– Ո՞նց ես վերաբերվում Կիմի աղջկան,- հարցրեց կապիտանը:
– Շատ լավ:
– Կարող ե՞ս ապացուցել: Կանչե՛ք:
Այդ միջոցին մտավ Հասմիկը: Մտածեցի. «Ամեն ինչ նախապատրաստել են»:
– Աշոտը քեզ ծեծում է՞,- հարցրին երեխային:
– Հայրիկը՞,- ուղղեց Հասմիկը,- ծեծում է՞,- զարմացած հարցը կրկնեց աղջիկը:- Ոչ:
– Մայրիկը ծեծում է՞,- հարցրեց կապիտանը:
– Շատ:
Կապիտանը մի պահ լռեց, հետո ասաց.
– Երեխային տարեք: Ամեն ինչ քո օգտին է: Վերջին հարցը:
Ես սփրթնեցի:
– Կիմին ո՞նց ես ծեծել:
– Ես չեմ ծեծել:
– Մի քիչ ծեծեք, կասի,- ասաց լեյտենանտը:
– Կուսակցականին արգելվում է ծեծել,- ասացի ես:
– Ո՞ր կուսակցության անդամ ես:
– Կոմունիստական:
Կապիտանն ասաց.
– Քեզ հետ դժվար է:
Լռեցին: Քիչ հետո նրանցից մեկը գնաց, մտավ փաստաբանը և խորամանկորեն սկսեց.
– Ես քո կողմից եմ. լավ մտածիր և ճիշտն ասա՝ ոնց ես Կիմին ծեծել:
– Եթե իմ կողմից ես, նշանակում է՝ ուրիշի մեղքը վերցնեմ ինձ վրա՞,- զարմանքով ասացի ես:
– Հետո կզղջաս, ուշ կլինի,- զգուշացրեց փաստաբանը:
– Մեղք չունեմ, ի՞նչ ասեմ,- զարմացա ես:
Շատ չանցած՝ Կարինեն առանց դուռը ծեծելու ներս մտավ ու ասաց.
– Ի՞նչ ես խղճում: Դատի տուր և վերջ: Ես կապացուցեմ:
– Փաստեր ունե՞ս,- զայրացավ փաստաբանը:
– Ոչ:
– Ո՞նց դատեմ:
Կարինեն դուրս եկավ և դուռը շրխկացրեց: Փաստաբանը հառաչելով ասաց.
– Ի՞նչ ասեմ, քո գործը վատ է:
– Նշանակում է՝ կի՞նս է մատնել,- ապշած հարցրի ես:
– Չես իմացե՞լ:
– Ոչ:
– Կինդ է դիմել:
– Նշանակում է՝ ծոցումս օձ ե՞մ տաքացրել:
– Այո: Աշոտ ջան, դու լավ տղա ես երևում, կնոջիցդ բաժանվիր ու ապրիր: Չմոռանամ ասել. քաղաքից մի՛ հեռացիր, գուցե կանչենք:
Ես շնորհակալություն հայտնեցի և դուրս եկա: Ամբողջ ճանապարհին մտածում էի. «Ի՞նչ անեմ. բաժանվեմ, երեխեքին ո՞վ պահի, չբաժանվեմ, նրա հետ ո՞նց նույն անկողնում քնեմ»: Ինքս ինձ հետ կռիվ անելով՝ հասա տուն: Հասմիկն ուրախ ասաց.
– Հայրիկ, եկա՞ր:
Կարինեն այն կողմից ֆշշացրեց.
– Երանի չգար:
Մայր ու աղջիկ կպան իրար: Վերջապես ասացի.
– Հասմի՛կ ջան, բալի՛կս, մայրիկի հետ չի կարելի կռվել:
Աղջիկը լռեց: Կարինեն շարունակեց.
– Աղջկա մոտ լավամարդ ե՞ս դառնում: Չի ստացվի: Տղայիդ վերցրո՛ւ, գնա՛. տունն էլ է իմը, աղջիկն էլ:
Հասմիկը լացակումած խնդրեց.
– Հայրիկ ջան, ինձ էլ վերցրու քեզ հետ:
– Իրավունք չունեմ,- հառաչեցի ես:
– Մեկ է, տնից կփախչեմ:
Մտքերի մեջ ընկա. «Վերցնեմ, չի կարելի, թողնեմ, կռիվ կլինի, ի՞նչ անեմ»:
Որոշեցի տանել, ինչ կլինի, կլինի: Երեկոյան երեխաներին վերցրի, գնացի հորեղբորս տղայի տուն: Համլետը զարմացավ.
– Ի՞նչ է պատահել:
Ես ամեն ինչ պատմեցի և հարցրի.
– Երեք օր կպահե՞ս:
– Մի տարին հերիք է՞,- ծիծաղեց Համլետը:
Կերանք, խմեցինք ու քնեցինք: Առավոտյան վեր կացա, գնացի դրամարկղից օրվա համար մի քիչ փող ստացա և սկսեցի տուն որոնել: Ամբողջ օրը փնտրեցի, երեկոյան տուն եկա:
– Գտա՞ր,- հարցրեց Համլետը:
– Ոչ:
– Մի՛ մտածիր, վաղն էլ գնա:
Հաջորդ օրը շուտ արթնացա և գնացի փնտրելու: Երեկոյան երկուսենյականոց գտա: Նայեցինք. ավերակ էր: Ութ հարյուր ռուբլի տվեցի: Կիրակի օրը Համլետի հետ գնացի, մինչև երեկո աշխատեցինք, բան դուրս չեկավ:
– Մի՛ մտածիր, վաղը բրիգադ կբերեմ:
Հաջորդ օրը նորից գնացինք ու երբ ներս մտանք, Հասմիկը հարցրեց.
– Որտե՞ղ ենք քնելու:
– Հանգիստ եղիր, վաղը կառնեմ:
Վերադարձանք տուն: Կիրակի օրը ամեն ինչ գնեցի՝ մահճակալ, տեղաշոր, պահարան, աման-չաման, հագուստ և այլն: Հասմիկը հարցրեց.
– Հայրիկ ջան, այսքան փող որտեղի՞ց գտար:
– Աստված տվեց:
Բարեբախտաբար մանկապարտեզը կողքի շենքում էր:
– Հասմիկ ջան,- ասացի,- քո գործը սովորելն է, Կարոյին էլ մանկապարտեզ կտանեմ:
Այսպես ապրեցինք: Մի ամիս հետո փոքր քույրս եկավ.
– Եղբայր ջան, ի՞նչ օրի ես:
– Շատ լավ եմ, ի՞նչ է եղել,- ասացի զարմացած:
Երկու ամիս էլ անցավ:
– Ե՞րբ ես ամուսնանում,- ամաչելով հարցրեց քույրս:
– Վաղը:
– Լուրջ եմ ասում,- ծիծաղեց նա:
– Կարինեից պրծնեմ, նոր:
Մի օր էլ անցավ, քույրս նորից կպավ ինձ.
– Մեր գյուղում մի համեստ կին կա, արի առ:
– Երեխաներ ունի՞,- հոգոց հանելով հարցրի ես:
– Ոչ:
– Ո՞ւմ կինն էր:
– Ամուսինը մահացել է:
– Սիրուն է՞:
– Ցամաք հացի հետ կարելի է ուտել:
Ես ծիծաղեցի: Երեք օր հետո մտա տնօրենի մոտ և մի փոքր քաշվելով ասացի.
– Ուզում եմ արձակուրդ գնալ:
– Տարին մի արձակուրդ ունի, գնացել ես:
– Իմ հաշվին տուր: Ոզում եմ ամուսնանալ, երեխեքն անտեր են:
Տնօրենը սեղմեց կոճակը, քարտուղարուհին մտավ.
– Աշոտին իր հաշվին տասներկու օր տուր:
Ես շնորհակալություն հայտնեցի և դուրս եկա: Հաջորդ օրը տոմս առա, երեկոյան գնացք նստեցինք: Առավոտ շուտ գնացքը փնչալով հասավ Կապան: Իջանք, տաքսի նստեցինք, տասը րոպե հետո հասանք գյուղ: Մայրս շատ ուրախացավ և իսկույն սեղան սարքեց: Ճաշելուց հետո ասաց.
– Աշոտ ջան, լավ ժամանակ եք եկել. թութը հասել է, բարձրացիր թա՛փ տուր, երեխեքն ուտեն:
Երեկոյան հայրս եկավ: Ընթրիքից հետո ասաց.
– Մեծին չլսես, ոտքդ քարին կառնես: Հազար անգամ ասացի՝ Կարինեից կին չի լինի, չլսեցիր:
Ես գլուխս կախեցի:
– Գնա Համեստին առ,- միջամտեց քույրս:
– Շատ լավ է:
Հաջորդ օրը լուր ուղարկեցին հոր տուն.
– Գալիս ենք աղջկադ ուզելու:
Երեկոյան երեք հոգով գնացինք ուզելու: Հայրը հարցրեց.
– Քանի՞ երեխա ունես:
– Երկու՝ մի աղջիկ, մի տղա:
– Լսել եմ՝ աղջիկն ուրիշ հորից է,- շարունակեց հայրը:
– Երկու երեխա է,- զարմացավ հայրս,- ուզում ես տուր, չես ուզում, մենք գնացինք:
– Համաձայն ե՞ք,- մեջ մտավ մայրս:
Հաջորդ օրը իրերը կապեցին և բերեցին մեր տուն: Ես ասացի.
– Իրերը չեմ ուզում, Համեստն ո՞ւր է:
– Մի վագոն բեռ կա,- կմկմաց եղբայրը:
– Միայն հագնելու շորերը վերցրու և վերջ,- զայրացա ես:
Մի քիչ հետո եղբայրը վերադարձավ.
– Համեստն ասում է՝ գոնե տեղաշորը վերցնեմ:
Համաձայնվեցի: Երեկոյան հայրս ասաց.
– Հարս ջան, լավ լսիր ու ականջիդ օղ արա. երկու երեխա են՝ տարբեր հայրերից, Աստված անի՝ երրորդը քեզնից լինի, պիտի պահես:
Համեստը գլուխը խոնարհեց.
– Պիտի պահենք, հայրիկ:
– Ապրես, հարս ջան:
Ամուսնանալուց հետո մի կուշտ թութ կերանք, անտառի մաքուր օդը շնչեցինք, սառը աղբյուրներից ջուր խմեցինք ու եկանք Երևան: Համեստն իսկույն իրերը քանդեց և մահճակալների վրա տեղավորեց: Ես մտքումս ուրախացա. նշանակում է՝ իսկական մայր է: Մի քիչ հետո հարցրեց.
– Երեխեք, ի՞նչ եփեմ:
– Մայրիկ ջան, անպայման դոլմա եփիր,- ասաց Հասմիկը:
Կերանք ու քնեցինք: Հաջորդ օրը կիրակի էր: Ժամը տասներկուսին դուռը ծեծեցին: Կարոն նետվեց դուռը բացելու: Դռների մեջ երևաց Համլետի ընտանիքը: Համեստն առաջ գնաց և կանգնեց դռնից քիչ հեռու: Ես շտապեցի ծանոթացնել: Մենք նստեցինք, Կարոն սկսեց թռվռալ: Հինգ րոպե հետո դուռն առանց ծեծելու մի խումբ մտավ. հիմնարկի աղջիկներն էին: Համեստը նկատեց.
– Քաղաքի դռները չեն ծեծո՞ւմ:
– Լավ դրեց մեզ,- ծիծաղելով ասաց քարտուղարուհին:
Համեստն իսկույն սեղան պատրաստեց. յուղ ու շոռ, պանիր,տհալ, միս, թթի օղի, լիմոնադ, ջերմուկ և կանաչի: Աղջիկները կատակներ անելով ճաշեցին:
– Տհալն ի՞նչ է,- հարցրեց նրանցից մեկը:
Ես շտապեցի բացատրել.
– Աշնանը մի աչառ են մորթում, ամբողջ միսը տապակում են ու լցնում կարասի մեջ, վրան հալած յուղ են լցնում այնքան, որ միսը ծածկի, և թողնում են ձմեռվա համար:
– Ներեցեք, մի բան պատմեմ,- ուրախ-ուրախ ասաց աղջիկներից մեկը:- Քաղաքացի երկու դոցենտ գնում են գյուղ՝ գյուղացիների հետ պարապելու: Ընթրիքին տանտերը մի դոդ լիքը եփած ձավար է ուտում, վրայից էլ սառը ջուր խմում ու թոնրի վրա քնում: Դոցենտները զարմացած իրար ասում են.
– Խեղճ մարդ, կմեռնի:
Առավոտյան վեր են կենում տեսնում՝ տանտերը ողջ է: Հետո միասին գնում են գոմ. փորձում են սպիտակ եզանը վեր կացնել, սա չի ուզում: Տանտերն ասում է.
– Ժամը տասներկուսին սելավ կլինի:
Դոցենտները զարմացած հարցնում են.
– Ինչի՞ց իմացար:
Տանտերը բեղերը ոլորելով ասում է.
– Ամեն եզ իմաստուն է: Սպիտակ եզը սելավ է, սևը՝ արև, կարմիր եզը ամպոտ օր է և այլն:
– Մի բան էլ հարցնեմ. գիշերը ո՞նց չմեռար:
– Ասեմ: Երեկոյան քնեցի քուրսու վրա: Թոնիրը մեջքս տաքացրեց, ստամոքսս աշխատեց, դրա համար էլ չմեռա:
Դոցենտներն իրար են նայում ու ասում.
– Գյուղացիները մեզանից խելոք են, ի՞նչ պարապենք…
Աղջիկները մի կուշտ ծիծաղեցին ու քիչ անց դուրս եկան: Հյուրերի գնալուց հետո Համեստն ասաց.
– Հասմիկ ջան, օգնիր՝ ամանները լվանանք, հետո հայրիկին կխնդրենք՝ տանի այգի, մի քիչ մաքուր օդ շնչենք:
Մի ժամ հետո հասանք այգի: Երեխաները սկսեցին խաղալ: Երկուսով նստեցինք ջրի մոտի նստարանին և սկսեցինք զրուցել: Քիչ անց Համեստն ասաց.
– Նայիր այն զույգին, կինը շատ սիրուն է:
– Իմ նախկին կինն է,- նայելով նրանց կողմը՝ ասացի ես:
– Կարինե՞ն,- զարմացավ Համեստը:
– Այո:
– Ինչո՞ւ թողեցիր:
– Ինքը թողեց ինձ: Երկար պատմություն է, հետո կասեմ:
Մի քիչ հետո հասան մեզ: Կարինեն մոտեցավ ինձ.
– Մի րոպեով կարելի՞ է:
Համեստին ասացի՝ ներիր, ու վեր կացա: Կարինեն սկսեց մի ժամ ձավար անել, վերջը ասաց.
– Երկու օր քեզ ժամանակ, մեր գործը վերջացրու, համաձայն ե՞ս:
– Հրամայում ե՞ս:
– Այո:
– Կուզեմ, կանեմ, չեմ ուզի, չեմ անի:
– Իսկույն ամուսնացար,- խեթ-խեթ նայելով՝ ասաց Կարինեն:
– Քեզ պիտի սպասեի՞:
– Թեկուզ:
– Վերջացրու, ես ժամանակ չունեմ:
Հեռվից երևաց Կարոն ու նետվեց մոր կողմը.
– Գիտե՞ս, հայրիկը նոր տուն է առել, կգա՞ս:
Մայրը նրան չգրկեց էլ:
– Գնա՛, հեր էլ ունես, մեր էլ,- ասաց:
Կարոն մնաց կանգնած: Հեռվից երևաց Հասմիկը:
– Արի մոտս:
– Պետք չի:
Կարոն վազեց քրոջ մոտ ու շարունակեց խաղալ:
– Ինչ դաժան մայր է,- ասաց Համեստը:
– Դրա համար էլ Հասմիկը հեռացել է:
Երեկոյան տխուր վերադարձանք տուն: Մի ամսից Կարինեից բաժանվեցի: Շուտով երկրորդ տղան ունեցանք: Կարոն ուրախացավ.
– Իրար հետ կխաղանք:
Համեստը թնկթնկում էր.
– Աշոտ ջան, արի գնանք գյուղ:
– Ես էլ եմ ուզում, բայց մարդիկ ի՞նչ կասեն. քաղաքում չկարողացան ապրել, եկան գյո՞ւղ:
– Մի քիչ կբամբասեն ու կլռեն,- ասաց Համեստը:
Մի տարի էլ անցավ: Հաճախ էինք զբոսայգի գնում: Մի անգամ նստարանին նստած մտածում էի, հանկարծ իմ դիմաց երկու տղամարդ կանգնեցին. գլուխս բարձրացրի, տեսա՝ քաղխորհրդի նախագահի տղա Ռազմիկն է ընկերոջ հետ: Մի պահ շիվարեցի:
– Չես ճանաչո՞ւմ,- ժպտալով հարցրեց Ռազմիկը:
– Երանի չճանաչեի:
– Լավ լսիր,- ասաց Ռազմիկն ընկերոջը, ամբողջը պատմեց և գլուխը կախեց.- Աշոտ ջան, թե կարող ես, ինձ ներիր:
– Ընկերոջդ պատվին ներում եմ,- ասացի ես, և գրկախառնվեցինք:
Տղերքը հեռացան: Նրանց գնալուց հետո Համեստն ասաց.
– Աշոտ ջան, վեր կաց գնանք, ուշ է:
Երբ տուն հասանք, ասացի.
– Համեստ ջան, օղի բեր:
– Ի՞նչ ես անում:
– Այսօր ոխերս հանեցի:
– Երկրորդը չիմացա:
– Երբեք չեմ ասի,- ասացի ես, և խմեցինք:
Մի տարի էլ անցավ: Համեստը կտրուկ որոշեց.
– Գնում ենք գյուղ. գալիս ես, արի, չես գալիս, ես գնում եմ:
– Տունն ի՞նչ անենք:
– Թող մնա, երեխեքը կմեծանան, կգան սովորելու, մեր տանը կմնան:
– Տեղաշո՞րն ինչ անենք:
– Մեկ-մեկ կգամ, շորերը կփռեմ՝ ցեցը չուտի, և վերջ:
Մի շաբաթ հետո գնացինք գյուղ: Մեր ծնողները շատ ուրախացան: Հարևանները մի քիչ բամբասեցին ու լռեցին: Երեք օր կերանք-խմեցինք, չորրորդ օրը գնացինք անտառ:
– Ուխա՜յ, ի՜նչ մաքուր օդ է, ի՜նչ պաղ ջուր է, հարյուր տարի կապրեմ, եթե Աստված ուզենա,- ասաց Համեստը…
Հիշում եմ ընկույզը, տկողինը, վայրի խնձորը, տանձը, մոշը, զկեռը, հաղարջը, որն ասեմ. բոլորն էլ լավն էին…
Երեկոյան վերադարձանք տուն և նստեցինք ընթրելու: Հարևանը կանչեց.
– Աշո՛տ, Աշո՛տ, դո՛ւրս արի, բան եմ ասում:
Ես շտապ դուրս եկա: Արգոն ասաց.
– Նախագահը կանչում է:
– Ի՞նչ է ասում:
– Չգիտեմ:
– Լավ:
Ընթրիքից հետո գնացի: Քարտուղարուհուն հարցրի.
– Նախագահը տեղում է՞:
– Այո:
– Մոտը մարդ կա՞:
– Այո:
Սպասեցի: Մի քիչ հետո Անուշն ասաց.
– Ինչո՞ւ չես մտնում:
– Անհարմար է:
– Քաղաքում է վատ, գյուղում ով պատահի, մտնում է,- ծիծաղեց Անուշը:
Ես ստիպված ներս մտա: Նախագահն ինձ տեսնելուն պես ասաց.
– Բարով ես եկել, ո՞նց ես:
– Լավ եմ:
– Նստիր: Լսել եմ՝ գյուղը շատ ես սիրում, արի մնա մեզ մոտ:
– Ի՞նչ գործ կա:
– Ինժեներ ես, չէ՞: Աշխատավարձդ ինչքա՞ն է:
– Հարյուր ռուբլի:
– Դե, ի՞նչ ասեմ: Հարկավոր է խանութ կառուցել:
Ես մտածեցի ու պատասխանեցի.
– Ինժեների գործ պետք չի, բրիգադիր կաշխատեմ, ամեն ինչ կանեմ:
– Լավ ես ասում: Ինչքա՞ն ես ուզում,- մի պահ մտածեց ու հարցրեց նախագահը:
– Երեք հարյուր ռուբլի:
– Շատ է:
– Ցտեսություն, ես գնամ:
– Սպասիր, համաձայն եմ:
Ես շտապեցի Համեստին ուրախացնել: Դուռը բացեցի, տեսնեմ՝ Կիմի հայրը մեր տանը նստած է: Բարևեցի ու նստեցի: Համեստը սեղան պատրաստեց: Հայրը բաժակը վերցրեց ու հառաչելով ասաց.
– Կիմը մեռավ՝ թողնելով մի աղջիկ, այն էլ ուրիշի մոտ:
– Իմ երեխայի պես պահում եմ,- շտապ պատասխանեցի ես:
Հայրը մի քիչ մնաց ու շարունակեց.
– Տունս՝ լիքը, մի երեխա չկա:
– Ի՞նչ ես ուզում ասել:
– Ուզում եմ Հասմիկին տանել:
– Իրեն հարցրեք,- ասացի ես:
Հասմիկին կանչեցինք:
– Կգա՞ս մեր տուն:
Աղջիկը մի պահ մտածեց ու ասաց.
– Պապիկ ջան, սպասիր մեծանամ, հասկանամ, նոր կպատասխանեմ:
Հարցը փակվեց:
– Հայրիկ ջան, երբ ուզում ես տեսնել, համեցիր,- ասացի ես:
Պապի գնալուց հետո Համեստը հարցրեց.
– Աշոտ ջան, ի՞նչ եղավ:
– Բաժակները լցրու, ասեմ:
– Նախագահն ասաց՝ համեցեք, մեր խանութը կառուցիր:
– Աշխատավարձն ինչքա՞ն է:
– Երեք հարյուր ռուբլի:
– Լավ է, կարելի է խմել:
Լավ խմելուց հետո Համեստը հարցրեց.
– Աշոտ ջան, Հասմիկին ի՞նչ անենք:
– Երբ ավարտի, մի խելոք տղայի կսիրի, լիքը տուն է, թող գնա:
Հասմիկն ուրախությունից սկսեց պարել.
– Հայրիկ ջան, խելոք ես:
Երեք օր հետո խանութի հիմքը սկսեցին փորել: Նախագահը մի գառ մորթեց ու մեզ հյուրասիրեց: Երեկոյան ասաց.
– Աշոտ ջան, մի ժիր տղա գտիր, որ քեզ օգնի:
Երեք ամսում խանութը կառուցեցինք, դուռը փակեցինք և բանալին դրեցինք նախագահի ձեռքը: Ամբողջ գյուղը զարմացավ. սկսեցին ինձ գովել: Ես առիթից օգտվեցի ու նախագահին ասացի.
– Ուզում եմ մի բան էլ խնդրել:
– Ասա, Աշոտ ջան:
– Համեստին խանութպան նշանակիր:
– Աչքիս վրա:
Գործը վերջացավ:
– Թող բանվորները հինգ օր հանգստանան,- ասաց նախագահը,- դու էլ գնա Երևան, համապատասխան փաստաթղթեր բեր, դպրոց ենք կառուցելու:
Ես ուրախացած եկա Երևան…»:
Այդ միջոցին երեխաները դուրս եկան:
– Ուշ է, գնանք տուն,- ասաց Աշոտը:
– Դե, ցտեսություն,- ասացինք և հրաժեշտ տվեցինք իրար…
