ԿԱՐԱՊԻ ԼՃԻ ԼԵԳԵՆԴԸ
Վաճառական Խաչատուրը գյուղի մեծահարուստ մարդն էր: Նրա հսկա տունը երեքհարկանի էր և զբաղեցնում էր հարյուր ութսուն քառակուսի մետր տարածք: Առաջին հարկում գոմն էր, երկրորդ հարկում՝ ամբարները և ամենայն մանրուք, երրորդ հարկը բնակելի էր: Ուներ երկու տղա և մի աղջիկ: Կինը գեղեցկուհի էր: Մի խոսքով՝ ճակատագիրը ժպտացել էր: Հերթական անգամ գնում էր Բաքու` առևտրի: Ծառաները տանում էին բեռները. ընկույզի միջուկ, թթի օղի, դոշաբ, չոր թութ, տանձի չիր և այլևայլ բաներ: Պարոն Խաչատուրը ծառաներին ցուցումներ էր տալիս: Դուռը ծեծեցին: Ծառան լուր տարավ.
– Գևորգը խնդրում է ներս գալ:
– Համեցեք:
Գևորգը ներս եկավ, խոնարհվեց ու ասաց.
– Պարոն, խնդրում եմ, տղայիս հետդ տար. խելոք է, համ էլ աղքատ մարդ եմ, մի քիչ կօգնի:
Պարոն Խաչատուրը մտածեց ու պատասխանեց.
– Համաձայն եմ, համա չմոռանաս տղայիդ հետ շանն էլ ուղարկել, ճանապարհին պետք է: Տղայիդ կվճարեմ տղամարդկանց հավասար:
Գևորգը խոնարհվեց ու հեռացավ: Երկու օրից քարավանը ճանապարհվեց. հինգ բարձած ջորի, երկու տղամարդ, որոնք հետևում էին քարավանին, երիտասարդ տղան, շունը և պարոն Խաչատուրը՝ ձիու վրա: Ձին թամբած էր: Ձիավորը հագել էր չուխա, տաբատ և ճտքավոր կոշիկներ: Գլխին ուներ գառան մորթուց սև գլխարկ: Գոտկատեղին բրդյա շալ էր փաթաթած, գոտուն խրած էին մաուզերն ու մտրակը ձախից, ֆիննական դանակը՝ աջից. երևում էր դանակի ոսկեջրած կոթը: Ուղեկցողները հագել էին չուխա, տաբատ, տրեխներ, գոտիներ, մորթե գլխարկներ, գուլպաներ: Գոտիներին դաշույններ էին խրած, ուսերին ունեին մոսին հրացաններ: Քարավանը հանդարտ քայլում էր, մեկ էլ ծառերի արանքից չրթոց լսվեց. շունը գռմռաց: Խաչատուրն ակամայից ձեռքը տարավ մաուզերին: Շուտով մութն ընկավ: Ծառերի արանքում մի աղբյուր կար. ջորիների բեռներն իջեցրին ու քնեցին: Պահակն արթուն մնաց: Երազի մեջ էին, երբ շունը հաչեց ու հարձակվեց: Ծառերի արանքից մի թրմփոց լսվեց: Խաչատուրը կեսքուն-կեսարթուն վեր կացավ տեղից և մաուզերից կրակեց: Բոլորը վեր թռան: Շունը ծառերի արանքում ինչ-որ բան էր քրքրում: Պարզվեց՝ մարդ է: Շունը կոկորդից բռնած խեղդում էր: Մարդը շունչը փչեց: Պահակը մոտ գնաց և շան դունչը համբուրեց.
– Կյանքս փրկեցիր:
Թուրքի ձեռքից դանակը վերցրին: Պարոնը հրամայեց գրպանները ստուգել, հետո թաղել: Իսկույն կատարեցին: Գրպանում քսան ոսկեդրամ գտան:
– Ի՞նչ անենք:
– Հավասար բաժանեք:
Տիգրանը հինգ դրամը տվեց Ռաֆիկին, հինգը իրեն պահեց, տասն էլ տվեց Վարդանին: Տղան զարմացավ.
– Ի՞նչ ես անում:
Տիգրանը բացատրեց.
– Բա շո՞ւնը, որ կյանքս փրկեց:
Դանակը տվեցին Վարդանին: Պատահարը բոլորին շիվար թողեց: Մինչև լույս չքնեցին: Լույսը բացվեց: Քարավանը դանդաղ շարժվեց: Ամբողջ օրը լուռ էին: Պատահարը ստիպեց մտածել և զգուշանալ: Երբ մութն ընկավ, գիշերվա դեպքից զգուշանալով՝ տեղավորվեցին բաց տեղում: Ընթրեցին ու պառկեցին: Ռաֆիկը մնաց պահակ: Երկու ժամ անցավ: Շունը սկսեց անհանգստանալ, անասունները վեր կացան կանգնեցին, Ռաֆիկը մնաց շիվարած: Զգուշությամբ արթնացրեց Տիգրանին, հետո` պարոնին: Տիգրանն ասաց.
– Իմ կարծիքով փոթորիկ է լինելու:
– Լուսնյակ գիշեր է, ի՞նչ փոթորիկ,- ժխտեց պարոնը:
Մինչև կարծիքներ հայտնեցին, քամի բարձրացավ: Շուտով փոթորիկ սկսվեց: Անասունները գլուխ գլխի տվեցին, շունը մտավ արանքը: Մարդիկ նույնն արեցին: Քամին տևեց տասնհինգ րոպե, բայց հարատև թվաց: Շորերը, ջվալները, անասունները կորան ավազի մեջ: Շուտով հանդարտվեց, անասունները նստեցին, և մարդիկ սկսեցին վերլուծել պատահարը:
– Տիգրա՛ն, գյուղացի մարդ ես, չիմացա՞ր, որ քամի կանի:
– Պարո՛ն ջան, մարդն անասունի չափ չի հասկանում:
Լույսը բացվեց: Քարավանը ճանապարհ ընկավ. բարին ինձ հետ և իրենց հետ: Օրը զով էր: Արդեն քաղաքից մի կիլոմետր հեռավորության վրա էին, ինչի համար ճամփորդներն ուրախ էին: Իջավ մթնշաղը: Քարավանը դանդաղ և միամիտ քայլում էր: Հանկարծ դիմացից երեք մարդ երևացին և ատրճանակները դեմ արեցին.
– Կա՛նգ առեք:
Պարոնն ու Տիգրանը միաժամանակ կրակեցին: Շունը հարձակվեց. մարտից հետո պարզվեց, որ այդ երեքից մեկի՝ մեջտեղինի կոկորդից բռնել էր ու խեղդում էր: Հասան ու փրկեցին: Մարդը շնչասպառ վեր կացավ կանգնեց: Շան փորից կախված էր դանակը. Տիգրանը զգուշությամբ հանեց: Պարզվեց, որ վերքը խորը չի, և Տիգրանն իսկույն փաթաթեց: Մարդը չոքեց և աղերսագին խնդրեց.
– Բաց թողեք, տանը երեխա ունեմ:
Պարոնը մաուզերը ճակատին բռնեց ու ասաց.
– Մյուս անգամ քարավանի դեմը չառնես: Շորերը հանեք, թող գնա:
Հետո դիակների գրպանները ստուգեցին ու թաղեցին: Մաուզերները տվեցին Ռաֆիկին ու Տիգրանին, քառասուն ոսկեդրամն էլ բաժանեցին իրար մեջ: Քարավանը շարժվեց, հասան քաղաք: Տեղ-տեղ լապտերներ էին վառվում: Ոլոր-մոլոր փողոցներով գնացին, հասան դարպասներին: Պարոնը կոչնակը սեղմեց: Դռան հետևից գոռացին.
– Ի՞նչ եք ուզում:
– Քարավան կա:
– Ո՞վ է:
– Պարոն Խաչատուրը:
Ձայնը որոտաց, և դարպասները բացվեցին: Քարավանը մտավ իջևանատուն: Առաջինը երևաց տիրոջ շունը: Երեքհարկանի թիթեղածածկ տուն էր, որին հաջորդում էր երկհարկանին: Երկու կողմից հաճախորդների տներն էին: Հաջորդում էր միհարկանի շինություն, որի երկու կողմերում պահեստներն էին ու գոմերը: Հակառակ կողմում երկհարկանի շենք էր. առաջին հարկում խոհանոցն էր, երկրորդում՝ ճաշարանը: Պարոն Խաչատուրի գորգերը դասավորեցին ու հասան գոմերը: Ծառան մտավ ու ասաց.
– Պարոն, խանումը խնդրեց, որ վերև բարձրանաք:
Պարոնը գնաց: Տղերքը մտան սենյակ, որտեղ երեք թախտ կար, սեղան, երեք աթոռ ու կախիչ:
– Տղերք, գնացինք ճաշարան, ստամոքսս նվնվում է,- ասաց Տիգրանը:
Սրահում տասը հատ սեղան էր, շուրջը՝ չորս աթոռ ու կախիչ: Սեղանների շուրջը մեկումեջ մարդիկ կային: Տղերքը նստեցին թափուր սեղանի շուրջը: Սպասարկողը մոտեցավ ու հարցրեց.
– Ի՞նչ եք ուզում:
– Երեք բաժին խորոված,- ասաց Տիգրանը,- մի շիշ օղի, կանաչի, հաց և մի հատ հում հավ:
– Ի՞նչ եք անում,- զարմացավ մատուցողուհին:
– Շան համար:
Նա հեռացավ ու շատ չանցած՝ բերեց: Վարդանը հավը վերցրեց ու դրեց շան առաջ.
– Ջեկո ջան, կեր:
Շունը սկսեց հաճույքով ուտել: Տղերքն էլ էին ճաշում: Հարևան սեղանի մոտ երեք հոգի էին նստած՝ երկու տղամարդ ու մի պատանի` մոտ տասնհինգ տարեկան. երեքի հագին էլ չերքեզկա էր, իսկ գոտկատեղին դանակ էր խրած: Երևում էր, որ հարուստ մարդիկ են: Տղան մոտեցավ շանը և սկսեց նյարդերի հետ խաղալ: Շունը գռմռաց: Վարդանը վեր կացավ, որ չթողնի: Տղան դանակը հանեց, որ Վարդանին խփի, բայց սա տակ չմնաց, ինքը խփեց: Տղան ընկավ: Տղամարդիկ վեր կացան, եկան ընկածի կողմը: Նշանակում էր՝ կռիվ պիտի անեին: Մաուզերները հանեցին: Հակառակ կողմը տեսավ՝ թույլ է, սկսեց պաշտպանվել:
– Թող հաշտվեն,- ասացին:
Վարդանն ու տղան ձեռք ձեռքի տվեցին ու հաշտվեցին: Աջ կողմից երևաց պարուհին, և ժողովուրդը տեղ բացեց: Պարուհին մի պտույտ կատարեց ու մտավ կենտրոն: Երաժշտությունը հնչեց, մարդիկ ծափահարեցին: Մի աղջնակ վերցրեց սկուտեղը՝ ոսկեդրամները հավաքելու, և սկսեց շրջել: Պարուհին հեռացավ նույն կողմից, որտեղից եկել էր: Տղերքը նույնպես հեռացան: Առավոտ ծեգին եկավ պարոնը:
– Ես գնում եմ գործերով, դուք էլ գնացեք քաղաք:
Տղերքն ուրախացան:
– Զգույշ մնացեք,- ասաց պարոնը:
Տղերքը գնացին ծովափ: Արդեն մարդիկ էին երևում, կրպակներից մեկն էլ բաց էր: Տիգրանն ասաց.
– Առաջին հերթին ստամոքսներիս պահանջները կատարենք: Տղերք, ձուկ կուտե՞ք:
– Հաճույքով,- ասաց Ռաֆիկը:
Տիգրանը մոտեցավ վաճառասեղանին.
– Չորս հատ ձուկ տվեք:
Նստեցին սեղանի շուրջը: Աղջիկը բերեց: Վարդանը մի հատ վերցրեց ու տվեց շանը: Կենդանին հոտոտեց ու հեռացավ:
– Շունը չի ուտում, մարդիկ ուտում են,- նկատեց Տիգրանը:- Ո՞ւր են Սևանի իշխանը, սիգան, կողակը: Ի՜նչ ձկներ են: Ֆրանսիայի թագավորը ամեն օր Սևանից իշխան ձուկ էր տանում ու թարմ-թարմ ուտում:
Վարդանը հետաքրքրվեց.
– Մենք ծով չունենք, լիճ է: Ի՞նչ տարբերություն կա ծովի ու լճի միջև:
– Ծովը խորն է,- կտրուկ ասաց Տիգրանը:
Կրպակները մեկը մյուսի հետևից բացվեցին: Մոտեցան մսի կրպակին:
– Միս կա՞,- հարցրեց Տիգրանը:
– Շուտով կբերեն,- ասաց վաճառողը:
Տիգրանը գլուխը կախեց:
– Ինչի՞ համար է,- հարցրեց վաճառողը:
– Շան համար:
– Ոսկորներ կան,- ասաց ու հանեց:
– Ի՞նչ արժե:
– Ձրի է:
Եվ լցրեց շան առաջը: Շունը չմոտեցավ: Վարդանը մոտեցավ, Ջեկոյին ասաց.
– Կե՛ր:
Շունը սկսեց ուտել:
– Ինչ խելոք շուն է,- զարմացավ վաճառողը:
Տղերքը ծովափից հեռացան: Ոլոր-մոլոր փողոցներով գնում էին, իրենք էլ չէին իմանում, թե ուր: Հանկարծ Տիգրանը նկատեց, որ մի պառավ խրճիթից դուրս եկավ, խաչակնքվեց, նստեց աթոռին ու սկսեց գործել:
– Այն պառավը հայ է,- ասաց Վարդանը:
– Ի՞նչ իմացար:
– Երեսին խաչ հանեց:
– Գնացինք:
Հասան խրճիթի մոտ:
– Բարև ձեզ, մայրիկ:
Պառավը վեր կացավ կանգնեց.
– Աստծո բարին ձեզ, որտեղի՞ց եք:
– Կապանից:
– Ո՞ր գյուղից:
– Գյուտկումից:
Պառավը շիվարեց:
– Մտեք տուն,- ասաց:
Տիգրանը Ռաֆիկին աչքով արեց: Պառավը եկավ ու իսկույն սեղանին շարեց հաց, միս, գինի, կանաչի: Կտրտեց, յուղը լցրեց թավայի մեջ, դրեց եռոտանուն ու խոսեց.
– Թող եփի, ես պատմեմ: Ես Շենատեղից եմ: Մեր գյուղում տասը տուն էր: Ջուրը բերում էինք յոթ աղբյուրից: Թուրքերը աղջիկներին մեկ-մեկ տանում էին: Աղբյուրի շուրջը տափարակ էր: Ցորեն էինք ցանում, բանջարեղեն, անասուններ էինք պահում և ապրում էինք: Մեր հոգսը աղջիկներն էին: Գյուղի քյոխվեն մտածեց ու ելքը գտավ: Ամեն օր տղաները հերթով ուղեկցում էին հրացանով: Աղջիկներն ուրախացան: Թուրքերը հեռացան: Մեկ-մեկ գիշերները մտնում էին այգի և ավերակ անում: Մի արևոտ օր ջրից գալիս էինք, հեռվում երկու ձիավոր երևացին, մի ձի էլ՝ հետևներից: Աղջիկներն արագ-արագ մտան տները: Ձիավորները եկան, մեր բակում իջան: Հայրս իսկույն դուրս եկավ: Տղամարդն իջավ ձիուց ու դիմեց հորս.
– Հյուրեր ուզո՞ւմ եք:
– Հյուրն Աստծունն է, համեցեք:
Հյուրերը մտան տուն և նստեցին: Հայրս հարցրեց.
– Ձեր գալը բարի լինի, ի՞նչ հարցով եք եկել:
– Երիտասարդի համար օջախիցդ սերունդ ենք ուզում:
Այս ասելով՝ ցույց տվեց երիտասարդին. բոյ-բուսաթով, սիրուն տղա էր:
– Ի՞նչ ունես,- հարցրեց հայրս:
– Ոչ մի բան: Ես եմ ու տունը:
– Ի՞նչ արհեստ ունես:
– Դարբին եմ:
– Իմ արհեստից է, լավ է, ընտանիքդ կպահես:
Հարցը վճռեցին: Հայրս կանչեց մեծ եղբորս ու ասաց.
– Ոչխա՛ր մորթիր:
Իսկույն կատարեցին: Մայրս սփռոցը փռեց հատակին և ամեն բանով լցրեց: Մարդիկ հավաքվեցին, կերուխում արեցին, բաժակաճառ ասացին ու ցրվեցին իրենց տները: Հյուրերը մնացին մեր տանը: Հաջորդ օրը վեր կացանք, մայրս օժիտս դասավորեց, համբուրեց ու ասաց.
– Գայանե ջան, հետ չնայես:
Ամբողջ գյուղը մեզ ճանապարհելու էր եկել: Մեծ եղբայրս ձի նստեց, մեզ հետ եկավ: Մի քիչ գնալուց հետո եղբորս հարցրի.
– Ինձ չի կարելի՞ հետ նայել:
– Ինչքան ուզում ես, նայիր, մայրիկը որ ասաց՝ հետ չնայես, նշանակում էր՝ չբաժանվեք:
Հետ նայեցի. մարդիկ արդեն ցրվել էին: Հանգիստ գնում էինք, հանկարծ ինչ-որ ձայն լսեցի:
– Ի՞նչ ձայն է,- հարցրի:
– Լավ նայիր, ջրվեժը երևում է,- պատասխանեց եղբայրս:
Ես ուշադիր նայեցի: Ահագին բարձրությունից ջուրը գահավիժում էր ու լցվում գետը, որը ցածրում բարակում էր, ապա արագ հոսում:
– Բնությունն ամեն ինչ գեղեցիկ է կերտում:
– Գեղեցիկը հետո կլինի,- ամաչելով ասաց Կիրակոսը:
Ամաչեցի հարցնեմ, թե ինչը, ու լռեցի: Շուտով հասանք լճին: Ինձ թվում էր` անսահման է: Ջրի մեջ կարապներ էին լողում, մի քանիսը թռչում էին, մի խոսքով՝ դրախտ էր: Ես զարմացած էի: Կիրակոսը ծիծաղեց: Քիչ անց հասանք անցման տեղը: Ձիերից իջանք և հասանք լաստին, որի մեջ տեղավորվեցին երկու հոգի երկու ձիու հետ: Մենք հասանք, եղբայրս ու այն տղամարդը մնացին: Հետո լաստը հետ գնաց, մյուսներին էլ բերեց: Լաստավորները եղբայրներ էին. պարապ ժամանակ ձուկ էին որսում: Մեր պատվին խորոված արեցին: Հրանտն ու Հակոբը պատմեցին գետի պատմությունը: Գետը պատկանում էր Գյուտկում գյուղին: Այն սկիզբ էր առնում լեռներից և հասնում մինչև Ողջի գետը: Ահա այդ մասում լիճ էր. պատճառն այն էր, որ դեմը փակ էր: Ջրվեժը, որ տեսանք, առաջացել էր ապառաժի պատճառով, քանի որ ջուրը չէր կարողանում քանդել: Ասացին, որ իրենց բախտը բերել է. համ աշխատում են, համ ձուկ են որսում: Եղբայրների պատմածը մեզ շատ դուր եկավ: Վեր կացանք, ձիերը հեծնեցինք և ճանապարհվեցինք: Քարքարոտ վերելք էր: Ձիերը դժվարանում էին քայլել: Մի կերպ հասանք Խաչին արտը, գյուղը երևաց: Կյանքումս մեծ գյուղ չէի տեսել: Ես երկու տարեկան էի, երբ թուրքերը մեր գյուղից տեղահանվեցին ու փախան: Ծնողներիս ասելով՝ մեր գյուղն էլ էր շատ մեծ: Մտանք անտառ. ճանապարհը լավն էր. զառիվայր էր: Հասանք ջրին. ձախ կողմում հսկա ապառաժ էր, քարի վրա խաչ էր քանդակած, իսկ ներքևի մասը գոգավոր էր՝ մոմերը վառելու համար: Մի պառավ մոմ էր վաճառում: Իջանք, վառեցինք, նորից ձի նստեցինք ու շարունակեցինք: Առաջին տան մոտ երաժշտության ձայն լսվեց: Հենց նվագը հնչեց, մարդիկ սկսեցին պարել, երգել ու խաղալ: Հասկացանք, որ հարսանիք է: Բակերից մեզ վրա չամիչ, չոր թութ և չորացրած այլ մրգեր էին լցնում: Երեխաներն իրար հրմշտելով հավաքում էին: Վերջապես հասանք մեր տուն: Տունը միհարկանի էր՝ երկու սենյակով ու սրահով: Դռների մեջ մեր ուսերին լավաշ փռեցին և ափսե ջարդեցին: Մինչև կեսգիշեր նվագեցին, հետո ցրվեցին: Մենք պառկեցինք երկուսով, նաև հորաքույրը. հոգնած պառկեցինք քնելու: Առավոտ ծեգին արթնացանք ու սկսեցինք մեր կյանքը: Կիրակոսը գնում էր դարբնոց, իսկ ես տան գործերն էի անում: Վեց ամիս անցավ, գարունը բացվեց, չարն էլ հետը: Գյուղում երկրաշարժ եղավ: Մի քանի տուն փլվեց, բարեբախտաբար մարդկային զոհեր չեղան: Հաջորդ օրը Հրանտն ու Հակոբը եկան լեզուները չորացած, թե լիճը ցամաքել է: Ամբողջ գյուղի տղաները գնացին տեսնելու: Կիրակոսն էլ գնաց: Լուր բերեցին, որ ջրվեժի ապառաժը ճեղքվել է, և ջուրը ցամաքել է. մնացել է մեկուկես մետր խորությամբ մի փոս: Լաստավարները եկան գյուղ և զբաղվեցին վարուցանքով: Կարապները չվեցին. մնացին երկու կարապ` մայրը և ոտը կոտրած ձագը: Մարդիկ գետափին բույն շինեցին: Գիշերը կարապները մտնում էին բույնը, ցերեկները ջրում կեր էին հայթայթում: Շուտով ձագը ապաքինվեց: Մարդիկ մտածեցին, որ կարապները կչվեն, բայց ոչ. նրանք երկար մնացին: Մարդիկ ժամերով նստում էին ափին ու նայում թռչուններին: Որսորդները Գուրգենի գլխավորությամբ հաճախ էին որսից հետո գնում գետափ, խորոված անում ու նայում նրանց: Այդ ժամանակ մեր գյուղ եկան թուրքերից փախած մայր ու որդի: Մայրը մոտ քառասուն տարեկան էր, տղան՝ տասներկու: Գյուղացիներն օգնեցին, մի խրճիթ շինեցին, և մայր ու որդի ապրեցին: Տղան մեր գյուղի դժբախտությունը դարձավ: Գողությունը բնածին էր: Սկսեց հավերի վրա արշավ կատարել: Գյուղացիները գնացին մորը բողոքելու, բայց իզուր: Քանի գնում, կատարելագործվում էր: Հետո անցավ գառներին: Ճար չկար:
Մի անգամ Գուրգենի խումբը սովորականի պես գնաց որսի: Չմոռանամ հիշեցնել, որ կարապների ավազանի մոտով էին անցնում: Բարով գնան: Հետ գալիս Գուրգենը նկատեց, որ կարապները չեն երևում: Չհավատաց:
– Տղե՛րք, նայեք՝ կարապներն ավազանում լողում ե՞ն, թե՞ ոչ: Ի՞նչ եղան:
Խումբն արագացրեց քայլերը: Շուտով պարզվեց, որ կարապները մորթած, լեշերը թափած են ափին: Շատ վշտացան: Գուրգենն առաջ անցավ և ուշադիր նայեց:
– Տղե՛րք, անիծված գողն է,- ասաց ու հրացանը լցրեց:
Տղերքը փորձեցին խանգարել, բայց հետևից չհասան: Հրացանը որոտաց, և գողը փռվեց կարապների լեշերի վրա: Խումբը եկավ. փոս փորեցին, դիակը դրեցին մեջը: Գյուղը փրկվեց: Խորոված չարին. սոված վերցրին լեշերն ու գնացին գյուղ: Տարան ուղիղ գյուղամեջ ու փռեցին գետնին: Մարդիկ հավաքվեցին: Ով գալիս էր, թքում էր. «Անիծվա՛ծ գող, պետք էր օրորոցում վառել: Մորը կանչե՛ք»: Մայրը եկավ:
– Ի՜նչ սիրուն թռչուններ են, ո՞վ է սպանել:
– Քո տղան:
– Ո՞ւր է:
– Սպանել են:
– Որտե՞ղ:
– Գետի ափին:
Մայրը հեծկլտաց ու վազեց: Գյուղացիները հետևեցին նրան: Հասան գետափ: Մայրը սկսեց ձեռքերով ճանկռոտել գերեզմանաթումբը: Մարդիկ փորձեցին արգելել, չստացվեց: Ստիպված քանդեցին, դիակը հանեցին ու դրեցին նրա առջև: Մայրն սկսեց անհագորեն լիզել տղային: Մութն ընկավ: Փորձեցին դիակը ծածկել, մայրը չթողեց: Գյուղացիներից երկու հոգի մնացին նրա հետ, մյուսները վերադարձան գյուղ: Հաջորդ օրը մնացածներին փոխարինեցին: Երրորդ օրը մայրը մահացավ. երևի արյան զեղում ստացավ: Մոր և որդու դիակները ծածկեցին: Վարպետ Գուրգենի վերջին որսը եղավ: Անկողին ընկավ ու մի ամսից մահացավ: Անցորդները գետափի գերեզմանի վրա քարեր էին շպրտում: Շուտով հսկայական բլուր գոյացավ, գերեզմանը կորավ, և մարդիկ մոռացան: Մնաց կարապների ջրավազանը:
Երեք տարին լրացավ: Մենք զավակ չունեցանք, և Կիրակոսը դժգոհում էր.
– Երեխաները հետևիցս « աղջիկ» են գոռում, ուզում եմ կորչել գյուղից:
– Ո՞ւր:
– Ուր պատահի:
Այդ ժամանակ վաճառական Ստեփանը գնում էր Բաքու: Կիրակոսը խնդրեց, և մենք նրա հետ ճանապարհվեցինք: Համարյա քաղաք էինք հասնում, մի կիլոմետր էր մնում, ավազակները հարձակվեցին: Ստեփանի մոտ մաուզեր կար, իսկ ուղեկցողները զենք չունեին, այլ միայն մահակներ: Ստեփանը կրակեց, ավազակներից մեկն ընկավ: Հաջորդ վայրկյանին Ստեփանը փռվեց, և ուղեկցողներից մեկը վերցրեց մաուզերն ու կրակեց: Մյուս ավազակն էլ սատկեց: Ավազակները վերցրին քարավանն ու գնացին՝ «ռազմի դաշտում» թողնելով երկու հոգի: Մենք մնացինք երեք հոգով: Մեզ ձեռք չտվին: Կիրակոսը զարմացավ, մի քիչ մտածեց ու ասաց.
– Ավազակները խելոք են. նախ՝ քանակ ենք, հետո էլ՝ իզուր փամփուշտ կծախսեն:
– Կիրակոս, ի՞նչ անենք:
– Աստված մեծ է: Գրպանները ստուգեք, կասեմ:
Ստեփանի գրպանում քսան ոսկեդրամ կար, ուղեկցողների մոտ՝ հինգական:
– Տեսնում ե՞ս, Աստված մեծ է:
Մութն ընկավ:
– Գայանե, առաջին տան դուռը կծեծեմ, Աստված մեծ է…
Կիրակոսը դուռը ծեծեց, մի տղամարդ դուրս եկավ: Մեր բախտից հայ էր:
– Ի՞նչ եք ուզում:
– Հյուր կընդունե՞ք:
– Հյուրն Աստծունն է, համեցեք:
Մենք ներս գնացինք և պատմեցինք մեր գլխին եկածը: Հետո կերանք-խմեցինք ու պառկեցինք:
– Առավոտը գնամ, դիակները ծածկեմ,- ասաց Կիրակոսը:
Առավոտ ծեգին տանտիրոջ հետ գնացինք: Թուրքերի դիակները տարել էին: Մյուսներին ծածկեցինք ու հեռացանք: Հաջորդ օրը ամուսինս ասաց.
– Գնանք պարոնի մոտ, մի աշխատանք կտա:
Գնացինք: Պարոնը հարցրեց.
– Ի՞նչ արհեստ ունեք:
Ես ասացի, որ լավ ճաշ եմ եփում, Կիրակոսն էլ, թե՝ դարբին եմ:
Ես գնացի ճաշարան, Կիրակոսը՝ դարբնոց: Այդպես որոշ ժամանակ ապրեցինք: Մի օր էլ պարոնը Կիրակոսին ասաց.
– Լավ աշխատող եք, օգնեմ, մի տուն կառուցեք. նեղ օրեր կլինեն…
Տունը շինեցինք: Շուտով պարոնը մեռավ, ողորմի հորը, նրան փոխարինեց տղան: Մի օր մեզ կանչեց, գնացինք մոտը:
– Ես մտադիր չեմ ծերանոց բացել,- ասաց,- վերցրեք ձեր աշխատավարձն ու գնացեք, Աստված ձեզ հետ:
Մենք շատ վշտացանք: Մնացինք շիվար: Այդ ժամանակ Կիրակոսը վաթսունյոթ տարեկան էր:
– Մի բան կանենք,- հանգստացրեց նա:
Կիրակոսը բեռնակիր դարձավ, ես էլ սկսեցի գուլպա, բռնիչ և մանր-մունր այլ բաներ գործել: Մի կերպ ապրում էինք: Կիրակոսը շուտ մեռավ, ես էլ մինչև հիմա ապրում եմ…
Պառավը լռեց:
– Մայրիկ, քանի՞ տարեկան ես,- հարցրեց Տիգրանը:
– Կիրակոսից հետո քսաներկու տարի է ապրում եմ:
– Ամուսինդ քանի՞ տարի ապրեց:
– Ութսուն:
– Նշանակում է՝ հարյուր տարեկան ե՞ս:
– Այո:
Պառավը վեր կացավ:
– Ճաշը պատրաստ է,- ասաց ու ամանները լցրեց:
Կուշտ կերան ու վեր կացան: Պառավի աչքերը լցվեցին:
– Գյուղին կարոտում եմ: Պարոնին ասեք, թող ինձ էլ վերցնի:
Տիգրանը հույս տվեց, ու դուրս եկան: Էքսկուրսիան շարունակվում էր: Շուտով ձայներ լսեցին:
– Հրապարակն է,- ասաց Տիգրանը:
Մոտեցան. մարդիկ շրջան էին կազմել ու գոռգոռում էին.
– Չալո՛, բռնի՛ր… Ալաբա՛շ, բռնի՛ր…
– Շներ են կռվացնում, կորանք:
– Ի՞նչ կպատահի:
– Անպայման մարդ են սպանում,- պատասխանեց Ռաֆիկը և շարունակեց,- ափսոս Ջեկո…
– Մի՛ վախեցեք, մի դուռ կբացվի,- ասաց Տիգրանը:
Տղերքը մոտեցան: Չալոն բռնեց Ալաբաշին ու դրեց տակը: Տերը մոտեցավ, փորձեց բաժանել, բայց երկու հրացան պահեցին նրա վրա. խեղճը հեռացավ ու գոչեց.
– Համաձայն եմ:
Շներին բաժանեցին: Հաղթողը մոտեցավ սեղանին ու փողերը վերցրեց: Ժողովուրդը լռեց: Տերը վերցրեց Ալաբաշին ու հեռացավ: Մի մարդ ձայնեց.
– Կեցցե՛ Ահմեդը:
Ահմեդ կոչեցյալը մոտեցավ տղերքին ու արհամարհանքով ասաց.
– Շներին կռվացնենք:
Տիգրանը նայեց ընկերներին ու համաձայնվեց:
– Տասը ոսկի, քառասուն ոսկի…,- շարունակեց Ահմեդը:
Թուրքը զարմացավ և հայացքով նշան արեց: Վարդանը սփրթնեց:
– Մի՛ վախեցիր, Աստված մեծ է:
Տիգրանին կանչեց.
– Փողը դիր սեղանին:
Դատավորները նստեցին սեղանի մոտ և հրացանները վերցրին:
– Շներին բա՛ց թողեք:
Վարդանը շան ականջին ասաց.
– Ջե՛կո ջան, բռնի՛ր:
Շները հարձակվեցին և սկսեցին իրար գզել: Չալոն բռնեց Ջեկոյի կոկորդից ու սկսեց խեղդել: Վարդանը գոռաց.
– Ջե՛կո ջան, վե՛ր կաց:
Շունը հասկացավ, թե չհասկացավ, համենայն դեպս վեր կացավ ու Չալոյին դրեց տակը, սկսեց խեղդել: Ահմեդը տեսավ` շունը ձեռից գնում է, մաուզերը հանեց և օդում կրակեց: Տղերքը նույնն արեցին: Դատավորներն անհանգստացան, փորձեցին հաշտեցնել: Այդ ժամանակ հեռվից մի կառք երևաց, որ երկու սպիտակ ձի լծած՝ քառատրոփ արշավում էր: Եկավ ու մոտիկ կանգնեց: Կառքից դուրս եկան երեք հոգի. երկուսը՝ երիտասարդ, մեկը՝ բեղ-մորուքով ալևոր մարդ: Երեքն էլ զինված էին: Մորուքավորը գոռաց Ահմեդի վրա.
– Զենքդ վա՛յր դիր:
Ահմեդը դրեց տեղը և գլուխը կախեց: Շներին իրարից բաժանեցին: Տիգրանը մոտեցավ սեղանին և փողերը վերցրեց: Ալևորը մոտեցավ տղերքին ու հարցրեց.
– Որտեղի՞ց եք:
– Կապանից:
– Ո՞ր գյուղից:
– Գյուտկումից:
– Հորաքույրս ձեր գյուղ հարս է եկել:
– Ո՞ւմ տուն:
– Կիրակոսի:
– Ո՞ր գյուղից:
– Շենատեղից: Երևի մեռած կլինի, թոռները կենդանի կլինեն:
Տիգրանը հիշեց պառավին ու հարցրեց.
– Անունն ի՞նչ է:
– Գայանե:
– Երևի տխրեցնեմ. Գայանեն զավակ չունի, նշանակում է՝ թոռ էլ չունի: Ողջ է և ապրում է Բաքվում:
Ալևորը զարմացած գոչեց.
– Պառավի մո՛տ տար ինձ:
Տղերքը նստեցին կառքն ու ձայն տվեցին.
– Քշի՛ր:
Կառքը կանգնեց պառավի բակում: Նա գործում էր: Նրանց տեսնելով՝ ժպտալով ասաց.
– Տիգրան ջան, ինձ կտանե՞ս:
– Մայրիկ, քո բարեկամներն են:
Նրանք գրկախառնվեցին:
– Տղերք, այսօր մեր հյուրն եք:
– Բայց պարոնը կզայրանա:
– Մարդ կուղարկեմ, նրան կբերի:
Բոլորը կառք նստեցին: Ձիերը սլացան ու կանգնեցին երեքհարկանի տան բակում: Տարբեր կողմերից ձայներ լսվեցին: Եկավ պապը, հետո՝ հորեղբայրը: Մի պահ թվաց, թե վարձով են ապրում: Մտան ներս: Պարզվեց՝ մի ընտանիք էր ապրում՝ մոտավորապես քսանհինգ երեխա, տարբեր հասակի երիտասարդներ, հինգ մորուքավոր մարդ, հինգ հասուն աղջիկ, վեց հարս և ծառաներ: Մի խոսքով՝ մի գունդ զինվոր: Շուտով պարոն Խաչատուրը հասավ: Երկու ճաշասենյակ ունեին. մեկը երեխաների համար էր, մյուսը՝ մեծերի: Հյուրերը մտան ու տեղավորվեցին: Սեղանը վեց մետր երկարություն ու մեկ մետր լայնություն ուներ: Շուրջը աթոռներ էին շարված: Բոլորը նստեցին: Բազկաթոռը մնաց ազատ: Վերջում եկավ մեծ եղբայրը, նստեց բազկաթոռին: Բոլորը կանգնեցին: Հյուրերն էլ ակամայից վեր կացան: Ալևորը նստելու նշան արեց ու խոսեց.
– Այսօր ձեր օգնությամբ գտանք հորաքույր Գայանեին: Առողջ լինեք, ուր գնաք, կանաչ ճանապարհ բացվի ձեր առաջ:
Եղբայրները հերթով խոսեցին: Ուշ երեկոյան բերեցին հոր սնդուկը: Շատ գեղեցիկ էր: Հյուրերը զարմանքով նայում էին: Դիմացից հոր և մոր լուսանկարն էր, որի տակ առյուծ ու եղնիկ էին պատկերված. հոր նկարի ուղղությամբ՝ առյուծ, մոր նկարի ներքևում՝ եղնիկ: Վերևում գրված էր. «Սովորեք հայերեն տառերը»՝ ամբողջովին սադաֆից: Սնդուկը բացեցին: Կափարիչի վրա՝ մագաղաթին, պատգամներ էին գրված.
«Երբեք թուրքին չհավատաք:
Թուրքից աղջիկ չառնեք:
Թուրքին աղջիկ չտաք:
Հայ ժողովրդին չմատնեք:
Անպայման զինվեք:
Հինգից պակաս զավակ չունենաք:
Ով պատգամներս չկատարի, անիծում եմ»:
Ներսում՝ փոքր տուփի մեջ, մի գրություն կար.
«Իմ կյանքի պատմությունը:
Ես՝ Վազգեն Մարգարյանս, գյուղի դարբին Բաղդասարի կրտսեր որդին եմ: Հաճախակի գնում էի հորս օգնելու: Մի անգամ հայրս դարբնոցից հոգնած եկավ, ճաշեց ու ասաց.
– Վազգեն ջան, վաղը կգաս, մի քիչ գործ կա, օգնես:
Առավոտը շուտ գնացի: Դարբնոցի անկյունում կիսամշակ գործեր կային: Հայրս դրեց քուրայի մեջ, կարմրացրեց, դրեց զնդանի վրա ու ասաց.
– Վազգեն ջան, խփիր:
Շուտով երկաթը ձևավորվեց և դարձավ դաշույն: Ճաշի ժամանակ գյուղի քյոխվան ներս մտավ: Հայրս ընդառաջ գնաց.
– Համեցեք:
Ճաշեցին ու վեր կացան: Քյոխվան հայացք գցեց դաշույններին ու հարցրեց.
– Վարպետ ջան, ինչի՞ համար են:
– Գյուղացիների պատվերներն են: Ժողովրդի օրը սև է: Թուրքերը մտնում են այգիները, հոտը, թալանում են: Գյուղացիները ստիպված պաշտպանվում են: Գլխումս մի միտք ծագեց. «Թող մի խումբ զինվի, թուրքերին ջարդի»:
– Լավ ես ասում, ո՞ւմ ասենք:
– Վազգենը թող ժիր տղերքին հավաքի, ինքն էլ ղեկավարի:
Խոսքը գործ եղավ:
Հավաքեցի տասը հոգու, և սկսեցինք գործել: Շուտով թուրքերը փախան: Ես մեղա. ով որ կասի թուրքերը փախան, կսխալվի: Երեք ամիս հետո, երբ միրգն ու արտերը հասան, նորից եկան: Հեռվից մի զորք երևաց: Ես ինձ չկորցրի: Մեկին ուղարկեցի գյուղ՝ տղերքին իմաց տալու, մնացինք ինը հոգով: Մենք փորձում էինք չերևալ: Թուրքերը միամիտ գալիս էին: Գյուղացիք հասան. որը՝ բահով, որը՝ եղանով, որը՝ հրացանով, որն էլ՝ դաշույնով, մտան դաշտ և սկսեցին թուրքերին ջարդել: Երեկոյան մարտի դաշտում յոթ հոգի թողեցին ու հեռացան: Մեր կողմից մի հոգի զոհվեց: Մի տարի չերևացին, մի գիշեր դարձյալ եկան: Սկսեցին կոտորել՝ երեխա, կին, տղամարդ, որին՝ տեղաշորում, որին՝ ամուսնու գրկում: Գյուղացիները չհասցրին պաշտպանվել, ստիպված տուն-տեղ թողած՝ փախան: Զորապետ Իսմայիլը գոռաց.
– Թող Բաղդասարի որդիները գան ու գյուղը փրկեն:
Այս անգամ երեք եղբայրս զոհվեցին, մնացինք երկուսս: Գյուղացիները փախան. որը՝ Շիկահող, որը՝ Ճակատեն, որը՝ Գյուտկում, մի մասն էլ մնաց քյոխվի հետ, ու որոշեցին գնալ, նոր գյուղ կառուցել: Ճակատենն անցան, հասան Գյուտկումի հանդը: Գտան մի տափարակ՝ կողքին յոթ աղբյուր: Հայրս ասաց.
– Լավ տեղ է. ջուրը կա, հողը կա: Տներ կառուցենք, ապրենք:
Քյոխվան էլ համաձայնվեց:
Գնացին տափարակի հակառակ կողմի լանջը և սկսեցին տներ շինել: Շուտով գյուղը կառուցեցին, ով ոնց կարողացավ: Թշնամին քնած չէր: Զորապետ Իսմայիլը գաղտնի իմացել էր Շենատեղի տեղը: Թողեց, մինչև հարստացան, ու մի գիշեր եկավ: Ընդհանրապես մի քանի հոգի միշտ պահակ էին կանգնում: Թուրքերը գողեգող իմացել էին՝ քանի պահակ կա, որտեղ են: Հեռվից նետահարել էին նրանց ու մտել գյուղ: Այդ գիշեր քունս չէր տանում: Կինս երեք անգամ ասաց՝ քնիր: Ինքը քնեց, իսկ իմ մտքի մեջ ամբողջ գիշեր մեր գյուղն էր. ոնց վառեցին, մարդիկ ոնց փախան, վերջապես նոր գյուղը ոնց շինեցին: Այդ ժամանակ դու մի ասա Իսմայիլը գալիս է նոր գյուղն ավերակ անելու: Հանկարծ ձայներ լսվեցին. միանգամից թափվեցին գյուղի վրա: Ես բարձի տակից դաշույնս հանեցի ու դուրս եկա: Տեսա՝ թուրքերը մերոնց փրթում են: Ես էլ սկսեցի: Իսմայիլը գոռաց.
– Չսպանե՛ք, ո՛ղջ բռնեք:
Ես պահը չկորցրի և մի քանի թուրքի էլ փրթեցի: Իսմայիլը նորից գոռաց.
– Կապե՛ք:
Տասը հոգի թափվեցին վրաս ու կապեցին: Իսմայիլը լուրջ նայեց ինձ ու ասաց.
– Կտանեմ Բաքու, կփտեցնեմ նավթահորերի մեջ:
Մի հույս ճառագեց իմ մեջ:
– Տեսնենք՝ ով ում կփտեցնի,- ասացի…
Ինձ տարան Բաքու և շղթայակապ կանգնեցրին գերիների շուկայում: Մեր գյուղից հինգ հոգի կային: Գերիների համար գին նշանակեցին. ինձ համար՝ հարյուր ոսկի, մնացածի համար՝ հիսունական: Առաջին օրը երեքին տարան, մնացինք երկուսով: Հաջորդ օրը մի կառք եկավ: Մի պարոն իջավ՝ սև բեղերով, չուխայով, երկարաճիտ կոշիկներով, մաուզերը գոտու մեջ խրած: Առաջին հայացքից կարծեցի՝ թուրք է: Եկավ ուղիղ իմ կողմն ու հարցրեց.
– Ի՞նչ արժե:
– Հարյուր ոսկի:
Մարդը վճարեց ոսկին ու հրամայեց շղթաներս արձակել: Հրամանը կատարեցին:
– Նստե՛ք կառքը,- դիմեց ինձ:
Ձիերը սլացան ու կանգնեցին երեքհարկանի շենքի բակում: Ծառաներին հրամայեց.
– Կերցրե՛ք, խմեցրե՛ք և բերե՛ք ինձ մոտ:
Ինձ տարան մոտը: Նա քսան ոսկի տվեց ու ասաց.
– Գնա, ուր ուզում ես:
– Պարոն, ես գրագետ եմ, լավ կաշխատեմ,- խեղճացած ասացի ես:
– Չես ուզո՞ւմ ազատ ապրել,- մի քիչ մտածելուց հետո հարցրեց պարոնը:
– Մեր գյուղը վառեցին, բոլորին կոտորեցին, ո՞ւր գնամ:
Ես մնացի պարոն Սահակի մոտ և խնդրեցի.
– Դու լավ մարդ ես. խնդրում եմ, ինձ մի ատրճանակ տուր, մի դանակ ու մի կտոր էլ պարան, գիշերը գնամ, ընկերոջս փրկեմ: Կապրեմ, քո ծառան եմ, կմեռնեմ, ներիր:
Պարոնը երկար մտածեց ու խնդրանքս կատարեց: Գիշերը գնացի Նավթագործների փողոցի հինգերորդ տունը: Տեղ հասա ու պատի տակից նայեցի. պահակը տեղում էր: Մի ոստյունով հասա և պարանը փաթաթեցի պարանոցին: Իսկույն գետին տապալվեց: Արագ կապեցի:
– Որտե՞ղ է Իսմայիլը:
– Խանումի մոտ է:
Նշանակում է՝ զբաղված էր: Ամբողջ օրը մի բանալի էի սարքել. նկուղի դուռը բացեցի և հասա շղթաներին: Մի կերպ հանեցի: Գևորգն ազատվեց:
– Գնանք:
– Ո՞ւր:
– Իսմայիլի հետևից: Պահակի զենքերը վերցրո՛ւ:
Պահակի կապերն արձակեցի, ատրճանակը դրեցի ծոծրակին, ու գնացինք: Հասանք դռանը, պահակին հրամայեցի.
– Ասա՝ պարո՛ն, վատ եմ զգում, վե՛ր կաց:
Իսմայիլը զգուշության համար կրակեց: Պահակն ընկավ: Վարտիքն ուղղելով դուրս եկավ: Իսկույն թևերը ոլորեցինք ու մտցրինք ներս: Խանումը չհասցրեց շորերը հագնել, տկլոր կանգնեց անկյունում: Պարոնը սկսեց խնդրել.
– Ես շատ փող ունեմ, վերցրեք, ինձ բաց թողեք:
– Ամբողջ գյուղը մեզ կանիծի: Քեզ պիտի դատենք,- պատասխանեցի ես:
Կապեցինք և սկսեցինք մտրակով ծեծել:
– Շուտով տղան կգա: Պատրաստվիր դիմավորելու:
Տղան եկավ խանումի հետ և մտավ կողքի սենյակը: Մենք իսկույն մտանք ու թևերն ոլորեցինք: Տղան փորձեց դիմադրել, բայց ուշ էր: Նրան իր խանումի հետ բերեցինք հոր մոտ: Հորը տեսնելուն պես ասաց.
– Հազար անգամ ասացի՝ Վազգենին մորթիր, տեսա՞ր ինչ արեց:
– Ուշ է, տղաս,- հառաչեց հայրը:
– Գևորգ, գնա շղթաները բեր:
Շղթաներով կապեցինք, որ պարանը չվառվի: Փողերն ու զենքերը վերցրինք, լեշերը դրեցինք հատակին:
– Ձեզ պրծանք, խանումների՞ն ինչ անենք:
– Վառենք:
– Ամոթ է, մենք թուրք չենք:
Կանանցից մեկը խնդրեց.
– Թույլ տվեք խոսեմ. ես հայ եմ, մայրս ու հայրս Վանից են: Թուրքերը վառեցին մեր քաղաքը, հայրս զոհվեց, մորս գերի վերցրին: Մի հարյուրապետի կին դարձավ: Ես ծնվեցի ու շատ նման եմ մորս: Վառելուց առաջ մի խորհուրդ տամ. սպանեք թուրքի կանանց, վառեք նրա համար, որ կնոջից է տղա ծնվում, ոչ թե տղամարդուց: Թուրքի տղամարդիկ հինգ կին են ունենում, պարզ է՝ տասը երեխա կունենան. մեկը՝ փորում, մյուսը՝ գրկին, երրորդը՝ մեջքին: Այդքանից հետո էլ գնում են աշխատանքի, իսկ տղամարդիկ նստում են պատի տակ ու ճանճերին քշում: Հայ տղամարդիկ մի կին են ունենում, ու պարզ է՝ ունենում են երեք կամ չորս երեխա և հարստություն: Թուրքը խլում է կնոջը, ոսկին և սպանում է երեխաներին: Զենք առեք ու շատ երեխա ունեցեք, և հաղթանակը ձերը կլինի: Ես վերջացրի, կարող եք վառել:
Ես մտածեցի ու ասացի.
– Դու ճիշտ ես ասում, դրա համար քեզ չենք սպանի. պատրաստվիր, Գևորգի հետ փախիր: Մյուսին կվառենք. առաջին անգամն է, թող դաս լինի:
Գործը վերջացավ: Մենք տունը վառեցինք ու դուրս եկանք: Երբ հեռացանք, հասանք փակուղի, հետ նայեցինք, տունը դեռ վառվում էր: Ես հանեցի փողերն ու զենքերը, պարոնի զենքերն ու հարյուր ոսկին թողնելով՝ մնացածը տվեցի Գևորգին:
– Գնաք բարով,- ասացի:
Գևորգը գույնը գցեց:
– Դու ո՞ւր ես գնում:
– Ես պարոնին խոսք եմ տվել: Քիչ մնաց մոռանամ. տիկին, անունդ ի՞նչ է:
– Գյուլնարա:
– Լավ անուն է, բայց այսուհետև տիկին Վարդ կլինի: Կառքով կգնաք: Երբ քաղաքից դուրս գաք, կառապանին կսպանեք, կառքը կվերցնեք ու կհեռանաք: Գնանք կենտրոնական փողոց, այնտեղ կանգնեցնեմ:
Կառքը հանգիստ կանգ առավ: Ես ու Գևորգը գրկախառնվեցինք, և կառքը սլացավ: Հեռվում մի ուրիշը երևաց: Ես ծուլորեն ձեռքս բարձրացրի, ու կառքը կանգնեց: Հորանջելով նստեցի, ձիերը շարժվեցին: Զգուշության համար հեռու իջա և շարունակեցի ճանապարհս: Ամբողջ գիշեր չէի քնել, պարոն Սահակը՝ նույնպես: Մի կուշտ քնեցինք: Արթնացանք երեկոյան կողմ: Գնացի պարոնի մոտ, զենքերն ու հարյուր ոսկեդրամը դրեցի սեղանին:
– Վերցրեք, ես պրծա:
Սահակը երկար մտածեց ու ասաց.
– Այսօրվանից գործերի կառավարիչ կաշխատես:
Սահակը մի տղա, մի աղջիկ ուներ: Տղան նավթահորի բացման ժամանակ գազից խեղդվեց, մնաց աղջիկը: Սահակը դժբախտացավ ու շիվար մնաց: Մի օր ինձ կանչեց, ասաց.
– Վազգեն, տեսնում եմ՝ արդար տղա ես, արի Հասմիկի հետ ամուսնացիր, ամբողջ ունեցվածքիս տեր դարձիր: Մենք էլ թոռներ ունենանք, մեղք ենք, շուտով կմեռնենք:
Ես ուրախությամբ համաձայնվեցի: Ամուսնացանք, երեխաներ ունեցանք: Սահակն ուրախ էր: Մի օր էլ ասաց.
– Մենք շուտով կմեռնենք, կտանես Ղարաբաղ:
Ես հինգ տղա ունեցա: Տատն ու պապը մեռան: Ինչպես խոստացել էի, տարանք ու պատվով թաղեցինք»:
Պատմությունն ավարտվեց: Տղան սնդուկը փակեց ու հրամայեց.
– Տարե՛ք:
Իսկույն տարան: Բաղդասարը (երևի պապի անունն էր) ասաց.
– Հարգելի՛ հյուրեր, մեր տունը տեսաք. ամեն անգամ քաղաք գալիս համեցեք, ոնց որ ձեր տունը: Հորաքույր Գայանեի համար մենք ձեզ պարտական ենք:
Հյուրասիրությունը վերջացավ: Մեզ տարան իջևանատուն: Երկու օրից քարավանը պատրաստվեց ճանապարհվելու: Կառքը եկավ, ու խցկված նստածներն իջան, շարվեցին. մեջտեղում պառավն էր՝ որբի նման: Մենք ձեռք սեղմեցինք, և քարավանը շարժվեց: Տիգրանը մի հայացք գցեց պառավին. կարծես ասում էր. «Ինձ իզուր մերոնց տվեցիք. ես ուզում էի գյուղ գալ, գլգլան աղբյուրների ջուրը խմել»:
Տիգրանը զղջաց: Քարավանը քանի առաջանում էր, հեռվում մնացած մարդիկ փոքրանում էին: Վերջ, մնաց մի կետ, դա էլ չքացավ: Տիգրանի մտքում տպվեց պառավի ուրվականը միայն…
շատ հետաքրքիր է