ԾԵՐՈՒՆՈՒ ՄԵՂՔԸ

Հազար ինը հարյուր յոթանասունհինգ թվականի հունիս ամիսն էր: Հերթական արձակուրդս վերցրի և գնացի գյուղ: Մի շաբաթ մնացի անտառներում՝ մաքուր օդ շնչելու և սառը աղբյուրներից ջուր խմելու: Յոթերորդ օրը եկա տուն և ասացի.

– Վաղը գնալու եմ գետում լողալու:

– Մի ամիս է՝ գետում չեմ լողացել, ես էլ կգամ,- ասաց փոքր եղբայրս՝ Յուրիկը:

Վաղ առավոտյան մայրս ուտելիքի կապոց պատրաստեց, և ճանապարհ ընկանք: Մեր տնից մինչև գետը մի կիլոմետր կլիներ և զառիվայր էր: Երբ տների արանքով հասանք վերջին տնից աջ ձգվող ճանապարհին, եղբայրս ասաց.

– Անդրեաս պապը հիվանդ է. մի րոպեով մտնենք, տեսնենք ու դուրս գանք:

Տասը րոպեից դուրս եկանք և շարունակեցինք գնալ: Ճանապարհը քարքարոտ էր. հազիվ էինք քայլում: Մոտակա ձորում աղբյուր կար. այնքան վարար էր, որ գյուղացիները փոքր գետ էին անվանում: Հասանք այգիներին, որոնք շարված էին ճամփի երկու կողմերում: Գյուղացիները քարերը հողամասից հանել էին ու շարել դրանց շուրջը: Հետո փշե թփեր էին կտրտել ու շարոտել քարերի վրա. պնդոց էր ստացվել: Այգիների շարանը նման էր եռանկյունաչափական պատկերների՝ զիգզագ, եռանկյունի, շրջան և այլն: Այգիները բոլորովին նման չէին մեկը մյուսին: Ուղղաթիռից նայելիս նորաձև զգեստների կնմանեցնեիր: Այգիների արանքում քարքարոտ ճանապարհ կար: Մենք, մեկմեկու բռնած, հասանք փոքր գետին: Անասունները չէին կարողանում խմել, նշանակում է՝ ջուրը մաքուր էր: Եվ քանի որ մինչև աղբյուրին հասնելը դեռ հարյուր մետր կար, կռացանք ու ծարավներս հագեցրինք: Հիսուն մետր անցանք ու հասանք կամարաձև կամրջին: Այն կառուցված էր դեմ դիմաց խոյացող երկու ժայռերի արանքում, որ սելավի ժամանակ չփլվի: Կամրջի շաղախը պատրաստել էին գետաքարից, թարմ կտիտից ու ձվի դեղնուցից: Կառուցման տարեթիվը նշված չէր: Ոմանք ասում էին՝ իբր իրենց պապերը տեսել են, կամ այլ արկածներ էին պատմում: Կամրջի աջ ու ձախ կողմերում ջրաղացներն էին. երևի տեղը հարմար էր: Եղբայրս ասաց.

– Շատ ես նայում, գնանք:

Ես կարծես արթնացա երազից ու հարցրի, թե որ ափով գնանք՝ ձա՞խ, թե՞ աջ:

– Ձախով գնանք, աջով հետ կգանք,- մի քիչ մտածելուց հետո ասաց Յուրիկը:

Կամրջից հինգ մետր վերև մի հսկա ժայռ կար. գյուղացիները մի կերպ քանդել ու ճանապարհ էին սարքել: Շուտով հասանք վերևի ջրաղացին: Ես մի պահ կանգ առա և հիշեցի մանկությունս…

Ութ տարեկան էի: Մայրս մի քսակ ցորեն տվեց ու ասաց.

– Տղա՛ ջան, տար ջրաղաց, աղա, բեր, երեխաները սոված են:

Ես իսկույն վերցրի քսակը և վազելով հասա ներքևի ջրաղացը: Տեսա՝ հերթ շատ կա, քսակը վերցրի ու հասա վերևի ջրաղացը: Սուտասան Եգորն ասաց.

– Մի քիչ սպասիր, կաղամ, քեզ կտամ:

Ես առարկեցի, քսակի ցորենը շուռ տվեցի ձագարի մեջ:

– Երեք կիլոգրամ ալյուր լցրու, կշռիր ու տուր ինձ,- ասացի:

– Ի՛նչ իմանամ՝ քանի կիլոգրամ ցորեն է,- զայրացավ տերը:

– Ցորենը կշռիր,- պնդեցի:

Տերը չհամաձայնվեց: Ես քսակը վերցրի ու տխուր-տրտում նստեցի պատի տակ: Ջրաղացպանը մոտեցավ ինձ.

– Մի՛ անհանգստացիր, շուտով կգնաս:

Բայց մինչև հերթս հասավ, մթնեց: Ես մտածեցի՝ ոնց պիտի գնամ տուն: Մեր հարևանի տղան էլ էր հերթի մեջ: Նրան խնդրեցի.

– Պավլիկ ջան, կարող ե՞ս ինձ այգիների արանքով անցկացնել, վախենում եմ:

Պավլիկը մի քիչ մտածեց ու հարցրեց.

– Ի՞նչ կտաս:

– Գրպանումս մի ծեծած մեխ կա, մեկ-մեկ պոպոք եմ ջարդում. կտամ:

– Ցույց տուր տեսնեմ,- պահանջեց Պավլիկը:

Իսկույն հանեցի գրպանիցս և ցույց տվեցի:

– Լավ, կտանեմ:

Ես հասա տուն ու պատմեցի եղելությունը…

Ճանապարհին պատմում էի նաև եղբորս: Այգիների արանքով գնացինք, հասանք Չրչռին: Դա մի հսկա ժայռ է: Վերևից իջնում է գետն ու երեք մետր բարձրությունից գահավիժում փոսը: Երկու կողմից ջուրը թեքությամբ հոսում է ցած՝ լցվելով սև ջրավազանը: Չրչռը ջրի մակերեսից բարձր է վեց մետր: Ձախ կողմում մի խորշ կար. տղաները երբեմն նստում էին մեջը: Ժայռի դիմացի ջրավազանը վեց մետր տրամագծով ու մեկ մետր խորությամբ կլոր փոս էր:

Գետի ձախ ափին մի քանի տղա հարթ քարերի վրա արևկող էին անում: Մի տղա էլ, բազկաթոռանման քարին նստած, գլուխը գրքի վրա խոնարհած, կարդում էր: Ես մոտեցա նրան ու հարցրի.

– Դու իրավունք ունե՞ս այս քարի վրա նստելու:

– Քեռի ջան, բազկաթոռը պապական է,- գլուխը բարձրացնելով՝ սրախոսեց տղան:

Ես զարմացած հարցրի.

– Ալյոշայի տղան ե՞ս:

– Այո:

– Ուրեմն իրավունք ունես նստելու:

Ալյոշան իմ հասակակիցներից էր: Մի անգամ, երբ լողացել վերջացրել էի, վարտիքս մզեցի և ուզեցի հագնել, հանկարծ Ռաֆիկը մոտեցավ ինձ, վարտիքս խլեց, քարի մեջ փաթաթեց ու գցեց ջուրը: Ալյոշան ասաց.

– Եթե ուզում ես վարտիքդ հագնել, սուզվիր ջրի տակ, հանիր ու հագիր:

Ես մտածեցի, որ երբեք չեմ փորձել, հիմա ի՞նչ անեմ: Ստիպված սուզվեցի, վարտիքս վերցրի ու ափ դուրս եկա: Տղաները ծափ տվեցին: Այդ օրը   ջրի տակ սուզվելը սովորեցի: Մի ուրիշ անգամ Ալյոշան ասաց.

– Տղե՛րք, գնանք Ցակատի գյոլը՝ լողալու:

– Սիրելիս, գյոլն ի՞նչ լեզվով է,- հետաքրքրվեց Ռաֆիկը:

– Ճանապարհին կասեմ:

Ցակատի գյոլը Չրչռից հարյուր մետր հեռու էր: Ալյոշան սկսեց պատմել. «Մեր գյուղացի Արտեմն ընկերացավ Հաջիի հետ, որ Գյումստան գյուղից էր: Ամեն անգամ, երբ Արտեմը գնում էր Հաջիի տուն, թուրքը ոչխար էր մորթում: Իսկ երբ նա էր գալիս մեր գյուղ, Արտեմն աքլոր էր մորթում: Մի անգամ Արտեմը թուրքին ասաց.

– Գնանք գետը՝ լողալու:

Ընկերները գնացին Ցակատի գյոլը: Հաջին հարցրեց.

– Ջրափոսը ո՞նց է կոչվում:

– Հայերեն «ջրավազան» է:

Հաջին մի քանի անգամ փորձեց, չկարողացավ ասել «ջրավազան», վերջապես ասաց «գյոլ»:

– Ի՞նչ ես ասում, դա թուրքերեն է,- նեղացավ Արտեմը:

Հաջին ջղայնացավ.

– Երբ գալիս ես մեր տուն, ոչխար եմ մորթում, չես ասում՝ մեծ է, երբ գալիս եմ ձեր գյուղ, քիչ է մնում՝ պարան սարքես. գյոլ է և վերջ:

Այդ օրվանից մինչև հիմա Հաջիի ասածով կոչվում է «գյոլ»:

Հասանք Ցակատի գյոլը: Իսկույն հանվեցինք ու մտանք ջուրը: Մի քիչ լողացանք, հետո դուրս եկանք ու պառկեցինք քարերին: Ռաֆիկն Ալյոշային ասաց.

– Միգուցե «Ցակատի գյոլը» պատմե՞ս:

 – Մեծ սիրով,- ասաց Ալյոշան:- Ամառ էր: Գուրգեն պապը եկավ այգի՝ լոբու ճեղ կտրելու: Վերջացնելուց հետո ցակատը խրեց գոտին ու փորձեց գետն անցնել: Ցակատն ընկավ ջուրը: Պապը գետի չորս կողմը պտտվեց, չկարողացավ հանել: Այդ օրվանից կոչվում է «Ցակատի գյոլ»:

– Այսօրվանից կոչվում է «Գյուտարար»,- ասաց Ռաֆիկը:

Քիչ հետո տղան վեր կացավ ու մտավ ջուրը: Տղերքը պատրաստ սպասում էին: Նա սուզվեց ջրի տակ, չորս կարիճ բռնած դուրս եկավ, շպրտեց ափը՝ մի քանի անգամ կրկնելով:

– Բավական է,- ասացին ընկերները:

Տղան Չրչռը թողեց, մտավ սև գյոլը: Մի քիչ հետո սուզվեց ու դուրս եկավ՝ հիմա էլ երկու օձ բռնած, խփեց քարին, շունչը փչած օձերին ափ շպրտեց: Տղան մի քանի անգամ կրկնեց: Տղերքն անմիջապես կրակ վառեցին, սկսեցին օձերին մաշկել: Նրանցից մեկին հարցրի, թե ինչ են անում:

– Օձերի կաշին հանում ենք, փորոտիքը մաքրում, պոչից ու գլխից քսան սանտիմետր կտրում ենք ու խորովում:

– Հետո՞ ինչ եք անում,- հարցրի զարմացած:

– Ուտում ենք:

– Կարիճնե՞րն ինչ եք անում:

– Մեջքը հանում ենք, խորովում և ուղեղը ծծքում:

Տղան շարունակեց.

– Օձի մաշկն ու կարիճի մեջքի պատյանը միացնում ենք և աղջիկների համար գոտի սարքում…

Մենք լողացանք և գետի աջ ափով վերադարձանք: Մի ժամ հետո հասանք տեղի ջրաղացը: Հեռվից մի պապիկի տեսանք, որ դողդողալով մաքրում էր ջրաղացի դուրսը: Եղբորս հարցրի.

– Ո՞վ է:

– Գուրգեն պապին է:

– Ի՞նչ է անում:

– Մաքրում է:

Մոտեցանք, բարևեցինք ու նստեցինք:

– Յուրիկին իմանում եմ, բայց մեծին չիմացա,- ասաց պապը:

– Մեծ եղբայրս է,- ասաց Յուրիկը:

Պապը հարցրեց, թե որտեղ եմ ապրում:

– Երևանում:

– Ի՞նչ ես անում:

– Ինժեներ եմ:

– Լավ է,- ասաց,- ես էլ ապրում եմ՝ ամեն մեռնողի երանի տալով: Երբ մեկը ծնվում է, ասում եմ՝ քանի տարի է ապրելու:

– Ես քանի՞ տարի եմ ապրելու:

– Աստված գիտի: Ես մեղք ունեմ, պիտի պատմեմ, հետո մեռնեմ:

– Եթե ուզում ես, ինձ պատմիր:

Պապը լռեց, ապա հառաչելով ասաց.

– Երդվիր, որ մինչև մեռնելս չես պատմի:

– Միայն հարսանիքի ու մեռելի ժամանակ,- ծիծաղելով ասացի ես:

Պապը նույնպես ծիծաղեց.

– Ուրեմն չեմ պատմի:

– Պապի, երդվում եմ, մինչև մեռնելդ չեմ պատմի:

Պապը փոքր եղբորս հանձնարարեց.

– Գնա, դիմացի լանջից ավել կտրի բեր, որ ավլեմ:

– Պապի, խորամանկ ես. ինձ ցրում ես, որ պատմե՞ս,- դժգոհեց Յուրիկը:

– Գնա-գնա՛, դու բերանբաց ես:

Եղբայրս գնաց, ու պապը պատմեց. «Ջահել էի: Հացի արտում երկու անվար տեղ կար. հնձեցի, թակեցի, երկու բեռ եղավ: Մեկը տանը մնաց, մյուսը բերեցի ջրաղացում աղալու, որ երեխաներն ուտեն: Մի քիչ հետո էշը կանգնեց ջրաղացի դռանը: Ջրաղացպանն օգնեց ինձ, և բեռը ներս տարանք: Իսրայելն ասաց.

– Հերթ չկա, վաղը պիտի աղամ:

Էշը կապեցի, որ կեր ուտի, ես էլ սկսեցի ջրաղացպանի հետ զրուցել: Այդ ժամանակ հեռվում մի կին երևաց՝ տասը տարեկան տղայի հետ: Ճակատեն գյուղի կողմից էր գալիս: Քիչ հետո հասան ջրաղացի դուռը: Իսկույն օգնեցինք, շալակը ցած դրեց:

– Որտեղի՞ց եկար,- հարցրեց ջրաղացպանը:

Կինը կարմրեց.

– Ճակատենից:

Հարցը վերջացավ: Կինը հոգոց հանեց ու տղային ասաց.

– Բալիկ ջան, տար ներս:

Տղան ներս տարավ ու դրեց ձագարի մոտ: Ջրաղացպանը պատվիրեց անկյունում դնել: Մայրը ցնցվեց. երևի վաղը կաղան: Հետո որդուն կանչեց հաց ուտելու:

Արդեն երեկո էր: Ջրաղացպանն ասաց.

– Գնա մեր տուն, կնոջս ասա՝ թող տեղաշորը փռի, որ քնենք. վաղը կաղանք:

Կինը որդու հետ գնաց: Կեսգիշերին ջրաղացպանը գնաց տուն՝ քնելու, տեսավ՝ կինը դրսում է քնած, տղան՝ երևի ներսում: Մութ գիշեր էր: Իսրայելը կարծեց՝ տղայի մայրն է. մարմնով դող անցավ: Տեսավ՝ կինը բաց է, կուրծքը վերուվար է անում: Մոտեցավ ու սկսեց հանվել: Կինը լուռ էր: Իսրայելը շորերը մի կողմ շպրտեց ու մտավ ծոցը: Մի ժամ հետո հանգստացավ, շորերը հագավ ու եկավ ջրաղաց: Ես զարմացա.

– Շուտ եկար:

– Քունս չտարավ,- ասաց նա՝ հոգոց հանելով:- Ուրիշի կինը համով է. գնա ու փորձիր:

– Ամոթ է,- հրաժարվեցի ես,- էդ կինը կասի՝ չտես են:

– Ուզում ես գնա, ուզում ես մի գնա, հետո չփոշմանես:

Քիչ հետո փոշմանեցի, վեր կացա ու գնացի: Երբ վերադարձա, ջրաղացպանը հարցրեց.

– Համով է՞ր:

– Ոչինչ:

Քնեցի: Առավոտյան ջրաղացպանի կինը եկավ ու սփռոցը փռեց: Ամուսինը զարմացավ.

– Ի՞նչ ես անում:

Կինն աչքերը խոժոռելով ասաց.

– Մի ձեռքը ձեռք է լվանում, երկուսը միասին՝ երես:

– Գիշերը երազ ե՞ս տեսել,- զարմացավ ամուսինը:

– Դուք եք տեսել, որ երկու-երկու մտաք ծոցս, ես ե՞մ տեսել:

Ամուսինը գլխի ընկավ և ամոթից ուշաթափ եղավ: Մոտեցա, ջուր ցանեցի երեսին: Նա արթնացավ, վեր կացավ կանգնեց, բայց նորից ընկավ:

– Վե՛ր կաց, երեխա չես,- հանդիմանեցի ես:

Ջրաղացպանը վեր կացավ, մոտեցավ սփռոցին ու բացեց. լավաշ էր, հավ, մի շիշ գինի ու խնձոր: Կինը մոտեցավ ու կարմրելով ասաց.

– Ես եմ մեղավոր, ինձ սպանեք:

– Սեփական կնոջս չճանաչեցի և ընկերոջս ասացի՝ մոտը գնա,- հառաչեց ջրաղացպանը:

– Մո՛տ արի, քեզ համար եմ սարքել:

– Կյանքում ընկերոջս կնոջ ծոցը չէի մտել,- մոտենալով ասացի ես:

Կինը գողտուկ ծիծաղեց, և սկսեցինք հաց ուտել: Ճաշից հետո ջրաղացպանը խնդրեց.

– Գուրգեն ջան, երդվիր, որ մինչև մեռնելս ոչ մեկին չես ասի:

– Երդվում եմ,- ասացի և մեղավորի պես դուրս եկա:

Օտարական կինը որդու հետ եկավ և հանդիմանելով հարցրեց, թե երբ են աղալու:

Ջրաղացպանը ցորենը շուռ տվեց ձագարի մեջ:

– Ի՞նչ ես անում, գժվել ե՞ս,- թոնթորաց կինը,- այս գյուղում մի խելքը գլխին տղամարդ չկա՞:

– Մի օր էլ մնա, կասեմ,- ասաց ջրաղացպանը:

Կինն ամոթխած պատասխանեց.

– Մի գիշեր մնացի, ինչ արեցիր, երկրորդը մնամ, ինչ պիտի անես:

– Ինչքան ուզում ես, լցրո՛ւ,- զայրացավ Իսրայելը:

Հետո քթի տակ մրթմրթաց. «Գրողի ծոցը գնա»: Քիչ անց կինը հավաքվեց ու հեռացավ: Ջրաղացպանը մի պահ նայեց նրա հետևից, հետո մտավ ջրաղացը: Ես ինքս ինձ ասացի. «Մինչև կյանքիս վերջը կմնամ մեղքի տակ»:

Երբ եղբայրս վերադարձավ, Գուրգեն պապն արդեն պատմությունն ավարտել էր: Յուրիկը երեք ավել դրեց պապի ձեռը, և մենք ճանապարհվեցինք տուն:

– Ի՞նչ պատմեց,- ժպիտով հարցրեց եղբայրս:

– Ախր պապին երդվել եմ, որ չեմ պատմի,- կմկմացի ես:

Մենք լուռ քայլեցինք մինչև Անդրեասի տուն: Մարդիկ իրար հետևից մտնում, դուրս էին գալիս. Անդրեասը մեռել էր: Ողորմի տվինք ու շարունակեցինք ճանապարհը: Հայրս ասաց.

– Շատ սպասեցի, մինչև գառն ինքնիրեն խորովվեց:

– Ապրես, հայրիկ, շատ սոված եմ,- ասաց Յուրիկը:

Երբ արդեն կուշտ կերած էինք, նա պնդեց.

– Դե, պապի մեղքը պատմիր:

Ես նրբորեն պատճառաբանեցի, թե քունս տանում է, խոստացա հաջորդ օրը պատմել ու քնեցի:

Վաղ առավոտյան Գուրգենի տղան մեր տուն եկավ ու հարցրեց.

– Երեկ ի՞նչ եք ասել հորս. նա մեռավ:

Ես վախվորած ասացի, որ բան չեմ ասել, պարզապես նրա մեղքն եմ վերցրել: Եվ պատմեցի: Տղան քահ-քահ ծիծաղեց ու ինքն էլ պատմեց.

– Երեկոյան եկավ տուն ու կնոջս ասաց.

– Հարս ջան, հարիսա եփիր:

– Ի՞նչ ես անում, հայրիկ,- զարմացավ կինս:

– Ուտում եմ:

Առավոտը շուտ կերավ ու մեռավ:

– Պապը վախեցավ, թե կպատմեմ, շտապ մեռավ,- հանգիստ ասացի ես:

Հաջորդ օրը առոք-փառոք թաղեցին…