ՎԱՅՐԻ ՇՈՒՆԸ

Գյուղացի Արզումանը միջին կարողության տեր մարդ էր: Ամուսնացավ մեծահարուստի՝ Ավագի քրոջ հետ: Արզումանն ուրախ էր: Վեց զավակ ունեցավ` երեք տղա, երեք աղջիկ: Չմոռանամ ասել, որ փոքր ժամանակ նրան «Բալաջա» էին ասում: Մայրը շատ էր սիրում «բալա ջան»-ով դիմել, և գյուղացիներն այդպես էլ կնքեցին՝ «ն» տառին որբ թողնելով: Արզումանն ուներ հիսուն ոչխար, քսան կով, տասը այծ, ձի և հարյուր ընտանի թռչուն: Ուներ նաև վարելահող ու այգիներ: Մի խոսքով՝ կարգին ապրում էր: Զավակները մեկը մյուսի հետևից մեծացան: Արզումանը երջանիկ էր:

Մի անգամ ձիով գնաց, Գլգլան աղբյուրից ջուր խմեց, գնաց հասավ Ծղեր կոչվող հանդամասը, անտառում մի քիչ ման եկավ, մի բացատ գտավ ու որոշեց արտ ցանել: Հաջորդ օրը տղաներին վերցրեց, ձի նստեցին ու գնացին բացատ: Տղերքը բացատի ծառերն արմատահան արեցին՝ թողնելով միայն լանջի վերևի տանձենին: «Շիվ է. ո՞վ իմանա՝ համե՞ղ է, թե՞ թույն է»: Արտը ցանեցին, իսկ շիվը թողեցին՝ մեծանա:

Շուտով միրգը քաղեցին. շատ համեղ էր: Ծառը հսկա դարձավ: Ամեն տարի երկու ջվալ բերք էին վերցնում: Հերթական անգամ, երբ միրգը հասունացավ, տղերքին ասաց.

– Վաղը գնանք, տանձը թափենք:

Հաջորդ օրն ինքն ու ավագ որդին ձի նստեցին ու ճանապարհ ընկան: Հասան Գլգլան աղբյուրին:

– Թևան ջան, կուլան լցրու, ճաշին կխմենք:

Հասան բացատ. տանձենու վրա մի հատ չկար: Ծառատակինը հավաքեցին, տեղավորեցին: Թևանն ասաց.

– Ես ասում եմ՝ Մեսրոպի գործն է:

– Ի՞նչ իմանաս:

– Գյուղի գողը Մեսրոպն է, գնում եմ խփեմ:

– Մի՛ տաքացիր, առաջ իմացիր, նոր ասա:

Արզումանը հոգու խորքում գիտեր, որ Մեսրոպն է, բայց փորձեց տղային համոզել, որ արյուն չթափվի:

– Տղա ջան, քանի՞ թուրք ես խփել:

– Չեմ հաշվել:

– Միգուցե մեկի հարազատն իմացել է ու ոխ է պահում:

– Հայրիկ ջան, ես Մեսրոպի բերանի գոլը կիմանամ:

Հայրը հառաչելով ասաց.

– Գնանք Գլգլան աղբյուրի վերևի անտառից փայտ կտրենք, բարձենք ձիերին ու տանենք տուն: Համ գյուղացիների ասեկոսեներից կփրկվենք, համ էլ բուխարիկի համար վառելիք է:

– Այստեղ մոտիկ անտառ չկա՞: Ձիերը մեղք են. մինչև վերևի անտառը երկու կիլոմետր է:

– Հասկացա: Գնացինք:

Այդ միջոցին մի եղնիկ դուրս եկավ անտառի կողմից և բացատում կանգնեց: «Ճակատագիր է»,- մտածեց Արզումանը: Տղան կրակեց. եղնիկն ընկավ: Բերեցին վիզը կտրեցին, արյունը քամեցին, որ միսը չփչանա, բարձեցին ու գնացին: Հասան աղբյուրի մոտ, մտան անտառ և սկսեցին կտրել: Տղան հիսուն մետր հեռու էր: Հանկարծ Արզումանը շան լակոտի ծվծվոց լսեց: Կացինը վերցրեց ու գնաց ձայնի կողմը: Ծառի փչակում մի քոթոթ տեսավ ու կռացավ, որ վերցնի: Այդ միջոցին ծառերի արանքից ճյուղերը ջարդոտելով դուրս եկավ մի հսկա շուն` նապաստակը բերանին: Մի պահ Արզումանի մարմնով սարսուռ անցավ: Շունը նրան տեսավ թե չէ, նապաստակը շպրտեց ու հարձակվեց: Արզումանն ակամայից կացինը բարձրացրեց ու թափով խփեց, շան գլուխը կիսեց: Շունը փռվեց: Արզումանը դողդողալով կռացավ լեշի վրա ու տնտղեց:

Շունը սատկել էր: Վերցրեց լակոտին ու բերեց ձիու մոտ: Թևանը եկավ ձին բարձած, լակոտին տեսավ ու զարմացավ.

– Այս ի՞նչ բան է:

– Արի,- ասաց հայրն ու տարավ, լեշը ցույց տվեց:

– Կարող ես գյուղում պարծենալ,- ասաց որդին:

– Գյուղում չասես, կսկսեն ծաղրել, թե Արզումանը շուն է սպանել:

Հայր ու տղա ծիծաղեցին և նայեցին լակոտին:

– Ի՞նչ անենք, տանենք տուն, մեծացնենք:

Գնացին աղբյուր, բեռներն իջեցրին ու կրակ վառեցին: Արզումանը եղնիկը քերթեց, փորոտիքը թափեց ու ասաց.

– Թևան ջան, կրակին նայիր, ես գնամ ճիպոտներ կտրեմ, ավելորդ բաներն էլ ջրից հեռացնեմ:

Այդ պահին երևաց Մեսրոպը. Թևանն ուրախացավ:

– Բարև, Թևան:

– Քո բարևն էլ գնա գրողի ծոցը, դու էլ:

– Ի՞նչ է պատահել,- կմկմաց Մեսրոպը:

– Ինչո՞ւ ես տանձը թափել,- և դանակը դրեց կոկորդին:

– Ազնիվ խոսք, ե՛ս չեմ արել:

Արզումանը հեռվից տեսավ Մեսրոպին և քայլերն արագացրեց:

Թևանը դանակը պահեց:

– Հայրս չիմանա:

– Երեխա ե՞ս:

Միսը քաշեցին ճիպոտներին ու դրեցին կրակին: Շուտով շուրջը լցվեց բուրմունքով: Թևանն սկսեց կիսահում ուտել: Հայրը նկատեց.

– Քո տունը չշինվի, միսը հում է:

– Խորովածն արյունոտ պիտի ուտես,- խոսքի տակ չմնաց տղան:

Հայրը լռեց: Կուշտ կերան, լավ ջուր խմեցին ու վեր կացան: Ձիերը բարձեցին ու մի շնչով հասան գյուղ: Ով տեսավ, հարցրեց.

– Շան լակոտը որտեղի՞ց է…

Մի կերպ հասան տուն և դրեցին շան բնում: Կաթ տվեցին, չկերավ, ստիպված միս տվեցին: Ուրիշների շներն ամսով էին մեծանում, իրենցը` օրով: Երեք ամսում հասավ մոր հասակին: Շանը կոչեցին Չամբար: Շուտով նա սկսեց հարևաններին «օգնել». հավերի կոտորած էր անում: Արզումանը տուգանք էր տալիս: Հետո հավերից անցավ գառներին: Հարևանների համբերությունը հատավ, եկան բողոքի.

– Ա՛յ Արզուման, շանդ տար վերացրո՛ւ:

– Մորը խոսք եմ տվել, չեմ ուզում մեղքի տակ մնամ:

Շունը շարունակեց կոտորածը: Գյուղացիներն անունը փոխեցին, դրեցին Հովազ:

Այդ ժամանակ թուրքերը հարձակվում էին սահմանամերձ գյուղերի վրա: Ներսի գյուղերից գնում էին օգնելու: Մեր գյուղից խումբ կազմեցին և խմբապետ նշանակեցին Գերասիմին: Թևանը որպես թիկնապահ հաճախ էր մարտի գնում: Խումբը փոխվում էր, Թևանը միշտ մնում էր: Մի անգամ ասաց.

– Հայրիկ, շանը տանեմ. կապրի, մերն է, կսատկի, հարևաններից կպրծնենք:

Տարավ: Մարտի թեժ պահին ասաց.

– Չամբա՛ր, բռնի՛ր:

Շունը հասավ թուրքերին և սկսեց բզկտել: Թշնամիները տեսան, որ սովորական շուն չի, հրացանները թողեցին ու փախան՝ իրար ասելով.

– Վայ դեդե հարամի գալդի:

Շունը ողջ ու առողջ հետ եկավ: Թուրքերը երկու ամիս չեկան: Շանն ուղարկեցին նախիրը հսկելու: Ամեն օր մի նապաստակ բերանին գալիս էր: Մի անգամ էլ, ձմեռ ժամանակ էր, հինգ գայլ հարձակվեցին նախրի վրա: Նախրապանի չոքերը թուլացան: «Մի շունն ի՞նչ անի»,- հառաչեց նա ու կանչեց.

– Չամբա՛ր, բռնի՛ր:

Այս ասելն էր: Մի գայլը նստել էր ամենանվազ մոզու մեջքին: Շունը հասավ նրան և թափով խփեց մոտակա ժայռին: Գայլը` այսօր ես սատկել, թե երեկ: Մյուսը հեծնել էր սպիտակ երինջին: Շունը վզից բռնեց ու ցած իջեցրեց: Գայլը սկսեց շնչասպառ լինել: Նախրապանը հասավ, որ դագանակով խփի, ուշացավ. գայլը սատկել էր: Մյուսները տեսան ու փախան: Մոզու վզից արյուն էր գալիս: Նախրապանը փաթաթեց վիրավոր մասը: Երբ մարտը վերջացավ, նա մոտեցավ շանն ու շոյելով ասաց.

– Սիրելիս, գայլ կեր, հորթ կեր, նապաստակ կեր, միայն թե նախիրը պաշտպանիր գայլերից:

Քանի որ Թևանը հաճախ էր գնում մարտի, մայրը դողում էր: Մի անգամ ասաց.

– Գյուղում էլ տղա չկա՞, որ ամեն անգամ դու ես գնում թուրքերի դեմ:

– Մայրիկ, ես ու Գերասիմն ամեն անգամ պիտի գնանք:

Մայրը, ճարը կտրած, հրացանը տվեց փոքր որդուն ու ասաց.

– Տար սարը, Թևանն էլ ստիպված թուրքերի դեմ չի գնա:

Բայց Գերասիմը կանչեց.

– Թևա՛ն ջան, թուրքերը մտել են Եղվարդ, օգնություն են պահանջում:

Թևանը եկավ տուն, որ հրացանը վերցնի, չգտավ:

– Մա՛յր, ո՞ւր է հրացանս… Թորոսն ի՞նչ բերան ունի, որ իմ հրացանը տարել է սար:

– Ես եմ ասել:

Թևանը լռեց, գնաց Գերասիմի մոտ ու պատմեց: Խմբապետը բացեց պահարանը.

– Որն ուզում ես, վերցրու:

– Իմ հրացանը մոսին էր, չկա:

Թևանը ստիպված պատահական հրացան վերցրեց.

– Գնացինք:

Թևանի վերջին մարտն էր: Թուրքերը շրջապատեցին. նա զոհվեց, իսկ Գերասիմը հազիվ փրկվեց: Արզումանի ընտանիքում սուգ էր: Մայրը մազերը պոկում էր.

– Ես եմ մեղավոր, ես…

Արզումանը որոշեց որդիների քանակը լրացնել: Բայց աղջիկ ծնվեց, այն էլ գաճաճ: Արզումանի օրը սևացավ. գիշեր-ցերեկ մտածում էր…

Մեծահարուստ Գաբրիելի յոթանասունամյակն էր: Բոլոր հարուստներին կանչել էր. Ավագն էր, Նեյտրոնը, Թևանը, Էլզիբեկը, Խաչատուրը, Անդրոսը, Աթաջանը, Սավադը, փոքր Թևանը: Բոլորի տները երեքհարկանի էին, տանիքները՝ թիթեղապատ, ներսը՝ գիպսե նախշերով: Միայն Արզումանի տունն էր երկհարկանի ու տափակ տանիքով: Բոլորի տների թիթեղները վաճառական Խաչատուրն էր Բաքվից բերել, բացի Սավադի ու Թևանի տներից, որոնց տանիքները կաղնու տախտակից էին: Գաբրիելը տարվա ինն ամիսն ապրում էր անտառում, երեք ամիսը` գյուղում: Նա անտառի բացատում երեքհարկանի տուն ուներ, գյուղում էլ՝ միհարկանի:

Դեպքը տեղի էր ունենում գյուղում: Նեյտրոնի ծառաներն իրար հերթ չտալով սեղան էին պատրաստում. մսի տհալ, լավաշ, հոնի օղի, որ «կայծակ» էր կոչվում, թթի օղի, մոշի հյութ, ապխտած միս, մատաղատեղի աղբյուրի ջուրը, եղնիկի խորովածն էլ կրակի վրա էր: Գաբրիելը դուրս գնաց և բամբ ձայնով ասաց.

– Հարգելի՛ հյուրեր, համեցե՛ք:

Մարդիկ ներս եկան ու նստեցին: Թառն ու քամանչան նվագեցին: Բոլորը գոչեցին.

– Էլզիբե՛կ թամադա…

Էլզիբեկը վեր կացավ խոսեց.

– Այսօր լրանում է պարոն Գաբրիելի յոթանասուն տարին: Նրան առողջություն եմ ցանկանում և բարի համբավ:

Հնչեց ուրախ երաժշտությունը, երիտասարդները տեղ բացեցին, ու պարն աշխուժացավ: Հյուրերը տաքացան ու դուրս եկան բակ: Զուռնան նվագը զլեց, և մարդիկ շուրջպար բռնեցին. այնքան պարեցին, մինչև հոգնեցին ու նստեցին զրույցի: Գաբրիելը մոտեցավ Էլզիբեկին.

– Հիշո՞ւմ ես՝ վաթսունամյակիդ ոնց էին երեխաները հումոր արել:

Դեպքն այսպես էր եղել: Էլզիբեկի երեխաները՝ կրտսեր տղան ու աղջիկը, երեկոյան փսփսում էին: Հայրը հարցրեց.

– Ի՞նչ է պատահել:

– Հայրիկ ջան, ուզում ենք քեզ համար նվեր առնել, փող չունենք,- իսկույն պատասխանեց աղջիկը:

– Ինչքա՞ն է պետք:

– Հինգ ոսկի:

Հայրը գրպանից հանեց ու տվեց:

– Լավ պրծանք,- ասաց քույրը:

Հաջորդ օրը երեխաներն առան նվերը և տվեցին հորը՝ ասելով.

– Հայրիկ ջան, գոտիդ պինդ կապիր, որ արտաքնոց չգնաս:

Հայրը մտածեց. ի՞նչ է նշանակում՝ արտաքնոց չգնաս: Գլխի չընկավ, բայց զգուշության համար խնջույքի ժամանակ ոչինչ չկերավ: Երեխաները գնացին խոհանոցի կողմը: Տղան քրոջն ասաց.

– Դու խոհարարին զբաղեցրու, ես շիշը դատարկեմ ճաշի մեջ:

Գործն արված էր: Երեխաները, միամիտ ձևանալով, գնացին խաղալու: Շուտով պարզվեց, որ կերակուրի մեջ լուծողական էին լցրել: Ով կերավ, ասաց.

– Ներողություն, ես գնացի:

Արտաքնոցի դռան մոտ հերթ գոյացավ…

Հիշեցին ու մի կուշտ ծիծաղեցին:

– Մի շուն լիներ, կռվացնեինք,- ասաց Գաբրիելը:

– Որտեղի՞ց:

Այդ պահին փոքր Թևանը, որ լսում էր, մոտեցավ ու ասաց.

– Կա:

– Ո՞ւմն է:

– Արզումանինը:

Գաբրիելը վստահ մոտեցավ Արզումանին ու կեսկատակ ասաց.

– Արի շներին կռվացնենք:

– Տրամադրություն չունեմ:

– Գուցե վախենո՞ւմ ես:

Արզումանը ոտից գլուխ չափեց Գաբրիելին.

– Կզղջաս:

– Տո աղքա՛տ, հոտերիս հաշիվ չկա, կզղջա՞մ: Տասը ոչխար:

– Քսան ոչխար… Չէ, երեսուն ոչխար:

– Տո՛ ուզում ես ոչխարներս վերցնե՞ս:

– Վերջին անգամ եմ զգուշացնում,- ասաց Արզումանը:

Գրազ բռնեցին. երեսուն ոչխար: Փոքր Թևանն ուրախ էր. գիտեր, որ Արզումանը կհաղթեր: Մարդ ուղարկեց, շանը բերեցին: Գաբրիելը զարզանդեց, բայց ուշ էր: Երեսուն ոչխարն էլ կորավ, շունն էլ: Գրազվորների հայացքները խաչաձևվեցին: Արզումանը զգաց, որ Գաբրիելը զղջացել է, ասաց.

– Գուցե պե՞տք չի:

Շներին կենտրոն բերեցին: Դատավորը վերցրեց հրացանն ու մեջտեղում կանգնեց: Շներին բաց թողեցին: Չամբարը հաղթական եկավ ու կանգնեց կենտրոնում, Մուխտառը հեծնեց մեջքին ու վզից բռնեց: Չամբարն արհամարհելով գնաց մոտակա ձորը և Մուխտառին մտցրեց ջուրը: Շունը սկսեց թպրտալ, մինչև որ շունչը փչեց: Գաբրիելը փորձեց խանգարել, բայց դատավորը հրացանը դեմ արեց: Չամբարը զգաց, որ հակառակորդը չի շարժվում, բաց թողեց: Մարդիկ մոտեցան ու շանը հանեցին ջրից: Արզումանն ստացավ ոչխարները և իր շանն առավ գնաց:

– Գնա: Գաբրիելը չմեռնի, մի շաբաթից Չամբարը չի ապրի:

Գաբրիելն ամբողջ շաբաթ չքնեց: Կանչեց հովվին ու ասաց.

– Մի բույս գտիր, որ թունավոր լինի:

– Հեշտ է,- ասաց հովիվը:

Երկու օրից եկավ: Գաբրիելը ցնծությամբ ընդունեց լրաբերին:

– Դեղաբույսը կոչվում է «Գայլահատ մահացու»: Կեղևից ու պտուղներից քսան գրամ քսան րոպե եռացնում ես, մի կտոր միսը  մի ժամ պահում մեջը, և պատրաստ է:

– Հենց դու էլ կանես:

Հովիվը մի քիչ մտածեց ու ասաց.

– Ես չեմ կարող. Արզումանը լավ մարդ է:

– Նշանակում է՝ ես վա՞տ մարդ եմ:

– Վատն ես,- հառաչեց հովիվը,- Արզումանը չխնդրեց, դո՛ւ ուզեցիր:

– Այսօրվանից ազատ ես: Գնա, ուր ուզում ես, ուզում ես՝ մինչև Հունաստան… Երբ սովածանաս, կխելոքանաս:

– Ես էլ խելք ունեմ: Կգնամ Արզումանին կասեմ, ամբողջ գյուղով խայտառակ կանի:

– Ի՞նչ ես ուզում:

– Խելոք լինես, չեմ ասի:

Գաբրիելը մտածեց ու որոշեց. «Արի կաշառեմ»:

– Քսան ոսկի. գնա գործն արա:

Հովիվը լուսաբացին գնաց Արզումանենց փողոցը և մսի կտորը շպրտեց նրանց բակը: Շունը հոտոտեց ու կերավ: Մի ժամից պառկեց ու սկսեց վնգստալ: Տնեցիք ուշ արթնացան, տեսան՝ շունն աչքերը փակել է: Արզումանն իսկույն գլխի ընկավ, բայց արդեն ուշ էր: Շունն ինքն իրեն մտածում էր. «Տերս սոված չէր պահում, ես էլ սոված չէի, ի՞նչ պատահեց. խելքից է: Ա՜խ, լավանամ, ինչ մարդ պատահի, պիտի սպանեմ. առաջինը՝ Արզումանին, որ մորս սպանեց: Բոլոր մարդիկ վատն են. մի փոս փորես, լցնես մեջը, վառես»: Շունը սատկեց:

Արզումանը գնաց Գաբրիելի մոտ ու զայրացած ասաց.

– Բա դու չե՞ս սատկում: Տասն անգամ ասացի՝ չեմ ուզում:

Գաբրիելն անցավ ինքնապաշտպանության.

– Ի՞նչ է պատահել:

– Դու չես իմանո՞ւմ:

Գաբրիելն անմեղ ձևացավ.

– Լուր չունեմ:

Արզումանը սրտնեղած տուն եկավ: «Գուցե ինքը չի արել, ի՞նչ իմանաս…»:

Շուտով դարդից մեռավ՝ վեց երեխաներին թողնելով միջնեկ տղայի հույսին…